تعزیه

این صفحه مدخلی از کتاب فرهنگ عاشورا است

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)

تعزيه و تعزيت، هم به معناى تسليت گفتن به يك داغدار از مصيبت است، هم به معناى اجراى نوعى نمايش مذهبى به ياد حادثه عاشورا كه «شبيه خوانى » هم گفته مى شود. اما توضيح هر يك:

تسليت گويى:

اصل تسليت گويى به خاطر مصيبتى كه بر كسى وارد شده، در اسلام مستحب است.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «من عزى مصابا فله مثل اجره » هر كس مصيبت ديده اى را تسليت گويد، پاداشى همانند او دارد و نيز طبق حديثى از امام صادق علیه السلام، خداوند به حضرت فاطمه سلام الله علیها در سوگ شهادت حسين علیه السلام تعزيت گفت.

از مستحبات روز عاشورا است كه افراد وقتى به هم مى رسند، نسبت به اين مصيبت بزرگ به يكديگر تعزيت و تسليت گويند. اين نشانه داغدارى در اين فاجعه عظيم و همبستگى با جبهه شهداى كربلاست. عبارتى كه مستحب است در اين تسليت گويى گفته شود چنين است: «اعظم الله اجورنا بمصابنا بالحسين عليه السلام و جعلنا و اياكم من الطالبين بثاره مع وليه الامام المهدى من آل محمد عليهم السلام ». در اين متن تعزيت، ضمن داغدارى در سوگ سيدالشهداء، مساله خونخواهى آن امام شهيد در ركاب حضرت مهدى علیه السلام از خداوند خواسته شده است.

سنت تسليت گويى در ميان شيعه، نسبت به مناسبت هاى ديگرى كه وفات معصومين علیهم السلام پيش مى آيد، رايج است و هنگام ديدار، جمله «اعظم الله اجوركم » را مى گويند.

شبيه خوانى:

تعزيه خوانى و شبيه خوانى، نمايشى است كه در يك محوطه، با حضور مردم توسط چند نفر انجام مى گيرد كه در نقش قهرمانان كربلا و با لباس هاى مخصوص و ابزار جنگى و همراه با دهل و شيپور، نيزه، شمشير، سپر، سنج، كرنا، سرنا، خنجر، زره، مشك آب و اسب، ايفاى نقش مى كنند. صحنه و نمايش بر مبناى حوادث كربلا و مقتل ها تنظيم مى شود. تعزيه، اگر به صورت صحيح و با حفظ موازين و شئون معصومين انجام شود، تاثير مهم مى گذارد و وسيله انتقال فرهنگ شهادت به نسل هاى آينده است.

«در فرهنگ شيعه، به معناى نوحه بر امامان شهيد، نزديك قبورشان يا در خانه سوگواران است كه براى امام حسين علیه السلام نوحه مى خوانند. در فرهنگ مردم، نمونه هايى از تابوت هاى سمبليك براى كشته هاى كربلاست. در شهرهاى مختلف شيعه نشين، روز عاشورا مراسم خاصى برپا مى كنند و هودج ها و اسب هايى را راه مى اندازند. برپايى اين گونه مراسم كه در اماكن عمومى و مساجد و... به صورت تحريك كننده حزن مردم است، «تعزيه » نام دارد و با لباس ها و... برخى حوادث كربلا را به صورت نمايش ارائه مى كنند. در اين مراسم، روضه خوانى و نوحه خوانى هم انجام مى گيرد و كودكانى هم به عنوان «پيشخوان » برنامه اجرا مى كنند و متن هاى اجرايى اغلب به صورت شعر است. شكل تكامل يافته تعزيه، جديد است.

درباره اين نمايش مذهبى نوشته اند: «شبيه خوانى يا به اصطلاح عامه «تعزيه خوانى »، عبارت از مجسم كردن و نمايش دادن شهادت جانسوز حضرت حسين سيدالشهدا علیه السلام و ياران آن بزرگوار يا يكى از حوادث مربوط به واقعه كربلا بود... شبيه خوانى ناطق، ظاهرا در دوره ناصرالدين شاه در ايران معمول شد يا اگر قبلا چيز از آن قبيل بود، در دوره سلطنت ناصرالدين شاه رونقى بسزا يافت و شبيه خوان هاى زبردستى پيدا شدند. ظاهر آن كه مشاهدات شاه در سفرهاى خود از تآترهاى اروپا در پيشرفت كار تعزيه و شبيه خوانى بى تاثير نبوده است ».

«شبيه خوانى و تعزيه خوانى » سنت هنرى و نمايشى اهل تشيع است كه سيماى وجيه و معصوم قديسين را از روزگار كهن تا به امروز در برابر ديدگان اهل معنى عيان داشته است». درباره كيفيت اجراى آن و سنت ها و آداب مربوط به تعزيه، تحقيقات ارزشمندى انجام گرفته و آثارى تاليف شده است.

در يكى از منابع آمده است: «تعزيه به احتمال قوى به صورت هيئت فعلى خويش در پايان عصر صفوى پديد آمد و از همه سنت هاى كهن نقالى و روضه خوانى و فضائل و مناقب خوانى و موسيقى مدد گرفت و تشكيلاتى محكم براى خود ترتيب داد و كارگردانان ورزيده اداره آن را در دست گرفتند... تعداد تعزيه هاى اصلى كه كمى از صد مى گذرد، كيفيت تعزيه نامه ها كه غالبا منظوم و در هر حال آهنگين يعنى مركب از بحر طويل و شعر است، دستگاه هايى كه هر يك از خوانندگان بايد شعر خود را در آن بخوانند، آهنگ مخالف خوانان كه داراى هيمنه و شكوه حماسى است...».

به اقتضاى نقشى كه افراد مختلف در اجراى تعزيه و شبيه خوانى داشتند و حال و هواى شعرها و نحوه خواندن، اصطلاحات خاصى هم رايج بود، مثل: رجزخوانى، شبيه خوانى، نوحه خوانى، بحر طويل خوانى، مقتل خوانى، شهادت خوانى، هجران خوانى(از زبان اسرا)، اشقياخوانى و شمرخوانى (از زبان سران سپاه عمر سعد).

آنچه نقل شد، گوشه اى از كيفيت اجراى آن را نشان مى دهد. به نقل ديگرى توجه كنيد: «شبيه خوانى و تعزيه در عصر صفويه هنوز در ايران مرسوم نشده بود... برپايى نمايش مذهبى يا تعزيه ظاهرا از زمان پادشاهى كريم خان زند در ايران معمول شده است... اين نوع عزادارى كه بيشتر جنبه عاميانه داشته و رواج آن در شهرهاى كوچك و قراء و قصبات ايران بيشتر از شهرهاى بزرگ بوده است... صورت ساده آن (شبيه سازى) كه عنوانى نداشته در عهد صفويه معمول بوده و بعد از سلسله صفويه به صورت نمايش مذهبى روى صحنه آمده است... از خصوصيات تعزيه اين بود كه هر يك نقش خود را با خواندن اشعار مذهبى در يكى از دستگاه ها و آوازها... اجرا مى كردند و... مخالفين در جواب و سؤال با موافقين نيز رعايت بحر و قافيه را در اشعار مى كردند همچنين شمايل آنها با اصل نيز تناسب داشت.

مساله شبيه خوانى از ديدگاه فقهى و اعتقادى نيز مورد بحث و بررسى عالمان شيعه قرار گرفته است. برخى آن را تحريم و بعضى تجويز كرده اند.

تاثيرگذارى عاطفى و نيز روحيه ضد ظلم كه در پى ديدن نمايش هاى تعزيه در افراد ايجاد مى شود، از نقاط قوت و مثبت اين نمايش مذهبى است. به همين جهت در ايران پس از انقلاب اسلامى، رواج و توسعه بيشترى يافته و همراه اين توسعه، تحولاتى هم در سبك اجرا، هم در محتواى اشعار و جهت گيرى سياسى اجتماعى پديد آمده است.

در واقع، انقلاب اسلامى به تعزيه روح جديدى بخشيد و اين هنر جان گرفت. صاحب نظران اين فن، خود به تاثير آن در روحيه سربازان و افسران در طول سالهاى دفاع مقدس اعتراف كرده اند. اجراى تعزيه مخصوص ايران نيست، در كشورهاى اسلامى و شيعى ديگرى نيز اين سنت مورد توجه است و با سبك هاى گوناگون و اعتقادات و مراسم مختلف و ابزار و ادوات ديگرى اجرا مى شود، از جمله در هند و پاكستان كه رواج بيشترى دارد.

منابع

جواد محدثی، فرهنگ عاشورا، نشر معروف.

	واقعه عاشورا
قبل از واقعه	منزلگاه های قافله کربلا: ثعلبیه - خزیمیه - ذات عرق - ذو حسم - زباله - زرود - شراف - شقوق - صفاح - عذیب الهجانات - قاع - قصر مقاتل - مغیثه - وادی عقیق - واقصه روزهای دهه محرم تا عاشورا: ۱محرم - ۲محرم - ۳محرم- ۴محرم - ۵محرم - ۶محرم - ۷محرم - ۸محرم - تاسوعا
شرح واقعه	وقایع: عاشورا - سخنان امام حسین علیه السلام با یارانشان در روز عاشورا - آرایش سپاه دو طرف در روز عاشورا - جنايات سپاه عمر بن سعد در عصر عاشورا شهیدان: امام حسین علیه السلام * حضرت عباس علیه السلام * حضرت علی اکبر علیه السلام * مسلم بن عقیل * حضرت قاسم علیه السلام * حضرت علی اصغر علیه السلام *ادامه اسیران: امام سجاد(ع) • امام باقر(ع) • زینب(س)  • رباب • سکینه • رقیه • ادامه عاملان واقعه کربلا: یزید بن معاویه * مروان بن حکم * عبیدالله بن زیاد * عمر بن سعد * شمر * سرجون رومی * شریح قاضی * یحیی بن سعید * ادامه سپاهیان عمر سعد: شمر * حصین بن نمیر * شبث بن ربعی * سنان بن انس * حرمله * قیس بن اشعث * مسروق بن وائل حضرمی * ادامه
پس از واقعه	اسرای اهل بیت علیهم السلام * اسیران کربلا در کوفه * اسیران کربلا در شام * باقی ماندگان واقعه کربلا
بازتاب واقعه	خونخواهی امام حسین علیه السلام - عزای ابا عبدالله علیه السلام - تحریفات واقعه ی عاشورا
وابسته ها	زیارت امام حسین علیه السلام * حرم حسینی * منابع تاریخ زندگی امام حسین علیه السلام امام حسین علیه السلام در منظر اندیشمندان جهان