باطل

از دانشنامه‌ی اسلامی
نسخهٔ تاریخ ‏۲۵ نوامبر ۲۰۱۳، ساعت ۰۷:۱۳ توسط Pezeshki (بحث | مشارکت‌ها)
پرش به ناوبری پرش به جستجو
Icon-encycolopedia.jpg

این صفحه مدخلی از دائرة المعارف قرآن کریم است

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)


کلیدواژه ها: باطل، حق، قرآن کریم

«باطل» از ريشه «ب ـ ط ـ ل» به معناى ضايع، پوچ و بى‌ محتوا و هدرشدن است. [۱] موجود متصف به وصف «باطل»، امری است خلاف «حق» که فاقد ثبات و غيرمنطبق با طبيعت و خلقت اصلى خود می باشد.

سخن باطل نيز سخن بى‌ محتوا و غيرمطابق با‌ واقع است و از نظر جرجانى، هر آنچه از اساس نادرست است و هر امر بى فايده و فاقد نتيجه كه تنها ظاهرى درست و نيكو دارد «باطل» است.[۲]

واژه «باطل» در برخى اشعار پيش از اسلام نيز بكار رفته كه داراى مفهوم سلبى و منفى است؛ مانند: «ألا كلّ شىء ما خلا الله باطل»؛[۳] همچنین در فلسفه اسلامى، «حق» به معناى واقعيت و وجود و «باطل» در مقابل آن است.[۴] از نظر عرفا نيز «حق» يا وجه الله، جنبه هستى اشيا بوده و به آنها حقيقت و بقا داده است و هر چيزى جز او «باطل»، عدم و هالك است.[۵]

افزون بر دين اسلام در اديان و مكاتب ديگر نيز درباره باطل بحث شده است؛ متون دينى چون عهد عتيق و عهد جديد[۶]، پيروان خود را از پيروى باطل نهى كرده‌اند.

سوفسطايى‌ گرى در يونان قديم نيز با انكار هر گونه حق و باطل ثابتى، حق را به چيزى كه فرد آن را حق بپندارد و باطل را آنچه باطل بشمرد، دانسته‌اند. پيدايش فلسفه به وسيله‌ سقراط و شاگردانش افلاطون و ارسطو، نوعى واكنش در برابر اين جريان و تلاش براى شناخت حق و باطل به شمار مى‌رود.[۷]

واژه «باطل» در قرآن کریم

باطل و هم خانواده‌هاى آن 36 بار در قرآن بكار رفته است. بيشتر استعمال هاى اين واژه در قرآن به همراه واژه «حق» و در برابر آن است.

قرآن كريم خداوند را عين حق: «فَتَعلَى اللّهُ المَلِكُ الحَقُّ» (سوره طه/114) و منشأ حق: «اَلحَقُّ مِن رَبِّكَ» (سوره بقره/147) دانسته و هر معبودى را جز او باطل خوانده است: «ذلِكَ بِاَنَّ اللّهَ هُوَ الحَقُّ و اَنَّ ما يَدعُونَ مِن دونِهِ هُوَ البطِلُ». (سوره حج/62)

قرآن واژه باطل را در مناسبت هاى گوناگونى بكار برده است؛ در مواردى به تقابل حق و باطل به طور مطلق اشاره كرده و باطل را نابود شونده دانسته: «جاءَ الحَقُّ و زَهَقَ البطِلُ اِنَّ البطِلَ كانَ زَهوقا» (سوره اسراء/81)، در مواردى نيز مصاديقى از اين دو مفهوم را بيان كرده است.

برخى از كاربردهاى واژه باطل در قرآن بدين قرار است:

  • حق بودن كلام الهى و راه نداشتن باطل در آن، در مقابل ادعاى كافران مبنى بر بطلان قرآن: «لا‌يَأتيهِ البطِلُ مِن بَينِ يَدَيهِ و لا مِن خَلفِهِ تَنزيلٌ مِن حَكيم حَميد». (سوره فصلت/41،42)
  • پيروى كافران از باطل در برابر پيروى اهل ايمان از حق: «ذلِكَ بِاَنَّ الَّذينَ كَفَرُوا اتَّبَعُوا البطِلَ واَنَّ الَّذينَ ءامَنُوا اتَّبَعُوا الحَقّ». (سوره محمد/47،3)
  • شهادت دروغ و اختلاط حق و باطل: «ولا تَلبِسُوا الحَقَّ بِالبطِلِ وتَكتُموا الحَقَّ». (سوره بقره/42)
  • باطل و بيهوده نبودن آفرينش جهان: «رَبَّنا ما خَلَقتَ هذا باطِلاً». (سوره آل عمران/ 191)
  • بى‌ فايده و بى‌ نتيجه بودن اعمال و رفتار كافران براى از بين بردن حق با مجادله به باطل: «و‌ يُجادِلُ الَّذينَ كَفَروا بِالبطِل لِيُدحِضوا بِهِ الحَقَّ». (سوره كهف/ 56)، «فَوَقَعَ الحَقُّ و بَطَلَ ما كانوا يَعمَلون». (سوره اعراف/118)
  • منع مردم از استفاده ناروا از اموال ديگران: «لاتَأكُلوا اَمولَكُم بَينَكُم بِالبطِل». (سوره نساء/ 29)

اشاره به مفهوم عدم و نيستى در همه كاربردهاى واژه «باطل» مشترك است. از مجموع آيات چنين برمى‌آيد كه باطل، مفهومى اعتبارى بوده و وجود مستقلى ندارد و با نقيض خود شناخته مى‌شود. در نگاه قرآن حق اصيل و باطل بى‌ ريشه است و همواره بين اين دو نزاع و اختلاف وجود‌ دارد.[۸]

ويژگي ها و نشانه‌هاى «باطل»

در برخی از آیات قرآن کریم تعابیری در وصف «باطل» ملاحضه می شود که به مواردی از آن اشاره می شود:

  1. بدفرجامى باطل؛ «حق» همواره اصيل است و «باطل» از هيچ گونه ثبات و استقرارى برخوردار نيست: «اِنَّ الباطِلَ كانَ زَهوقاً».(سوره اسراء/81)، «و ما يُبدِئُ البطِلُ و ما يُعيد». (سوره سبأ/ 49)
  2. درآميختگى و فرورفتن در پوشش حق؛ اهل باطل براى جلوه دادن باطل خود آن را با حق درآميخته، لباس حق بر آن مى‌ پوشانند و در مقابل، حق را باطل جلوه مى‌دهند: «و‌ لا‌تَلبِسُوا الحَقَّ بِالبطِلِ و تَكتُموا الحَقَّ و اَنتُم تَعلَمون». (سوره بقره/ 42)
  3. پيروى نابخردان از باطل؛ قرآن بارها اهل باطل را افرادى سفيه، فاقد تعقل و فاقد ادراك می داند: «وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ كَثِيرًا مِّنَ الْجِنِّ وَالإِنسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لاَّيَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْيُنٌ لاَّيُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ آذَانٌ لاَّيَسْمَعُونَ بِهَا أُوْلَئِكَ كَالأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُوْلَئِكَ هُمُ الْغَافِلُونَ». ﴿سوره منافقون/179﴾

پانویس

  1. لسان العرب، ج‌1، ص‌432، «بطل».
  2. التعريفات، ص‌19.
  3. السيرة النبويه، ج‌1، ص‌370؛ مجمع‌البحرين، ج‌1، ص‌213، «بطل».
  4. الشفاء، ص‌48.
  5. شرح اصطلاحات تصوف، ص‌236.
  6. كتاب مقدس، متى، 15: 7؛ امثال، 30: 31.
  7. مجموعه آثار، ج‌6‌، ص‌76‌ـ‌77، «اصول فلسفه و روش رئاليسم».
  8. مجموعه آثار، ج‌3، ص‌427، «حق و باطل».

منابع

مرکز فرهنگ و معارف قرآن، دایره المعارف قرآن کریم، مدخل "باطل" از ابوالفضل خوش منش [۱].

پیوست

حق و باطل در گفتار شهید مطهری