هامان

هامان، آن‌گونه که از قرآن کریم استفاده می‌شود، وزیر معروف فرعون بود و تا آن حد در دستگاه حکومت فرعون نفوذ داشت که در قرآن کریم (سوره قصص، ۶) از لشکریان مصر به لشکریان فرعون و هامان یاد شده است. به این ترتیب هامان در دستگاه فرعون نقش کلیدی داشت و سپاهیان حکومت فرعون، تحت فرماندهی او قرار داشتند.

هامان در قرآن

داستان فرعون و هامان - آن‌گونه که در آیات ۳۸ تا ۴۲ سوره قصص ذکر شده است - به‌ این قرار است: پس از آن‌ که آوازه پیروزی موسی علیه السلام بر ساحران در سراسر مصر پیچید، موقعیت فرعون سخت به خطر افتاد؛ از این رو به اطرافیان خود اعلام کرد خدایی جز او برای آن‌ها سراغ ندارد! و به هامان وزیر خود دستور داد قصر و برجی بسیار مرتفع برای او بسازد تا بالای آن رفته، شاید از خدای موسی علیه السلام خبری پیدا کند.

با بررسی آیات قرآنی در این باره، به این نکات دست می یابیم:

• ۱. نام هامان شش بار، در آیات و سوره‌های متعدد ذکر شده است که عبارتند از آیات ۶، ۸ و ۳۸ از سوره قصص، آیات ۲۴، و ۳۶ از سوره غافر و در آیه ۳۹ از سوره عنکبوت.
• ۲. در تمام این آیات، چینش و ترتیب بحث طوری است که مرتبه و رتبه هامان را بعد از فرعون قرار می‌دهد.
• ۳. محتوا و سیاق آیات مورد نظر هم با چینش و ترتیب آیات همخوانی دارد، طوری که فرعون به هامان فرمان می‌دهد که برج و رصدخانه‌ای بسازد و یا برای انجام کارهای دیگر به او فرمان می‌دهد.
• ۴. بنابر نکات ۳ و ۴، بسیاری از مفسرین گفته‌اند هامان وزیر فرعون بوده است.
• ۵. در تمام آیات بررسی شده موسی و هارون به عنوان ائمه هدایت و فرعون و هامان به عنوان ائمه کفر و ضلالت معرفی گشته‌اند.
• ۶. بنابراین هامانی که نام او در قرآن ذکر شده است وزیر و از پیشگامان فرعون بوده است و هیچ تشابه اسمی در قرآن ندارد.

سابقه نام هامان

نام «هامان» شش بار در قرآن کریم ذکر شده است. اما در قاموس کتاب مقدس، هامان نام وزیر اول خشایارشاه معرفی شده که وی با یهود دشمنی داشته است و چون مُردخای به وی تعظیم نکرد، دستور قتل عام یهود را صادر کرد.

شرق شناسان سالهای طولانی به عنوان یک شبهه قوی ضد قرآنی تکرار می کردند که آوردن اسم "هامان" به عنوان یکی از مقربان فرعون در دوران موسی(ع) یک خطای تاریخی است، چون بر اساس متون مذهبی یهود، تنها یک هامان و آن هم وزیر خشایارشا وجود تاریخی دارد، پس هامان قرآن که در زمان موسی(ع) و معاصر فرعون بوده خطای تاریخی و سوء برداشت پیامبر در اقتباس از منابع یهودی به شمار می آید.

اما دانشمند مسلمان فرانسوی «موریس بوکای» (۱۹۹۸-۱۹۲۰ م) در کتاب خود با نام «موسی و فرعون» توضیحاتی می آورد که می تواند پاسخی به این ادعا باشد. او معتقد بود از آنجا که هامان در زمان موسی(ع) می زیسته، بهترین منبع برای شناسایی وی و بررسی نام او، یک متخصص در زبان و خط باستانی مصر یعنی هیروگلیف است. او رایزنی خود را با یکی از برجسته ترین مصرشناسان فرانسوی که با زبان عربی قدیم نیز آشنا بوده، چنین شرح می دهد:

من کلمه هامان را با همان نگارش قرآنی کپی کرده و به وی نشان دادم و به او گفتم که این کلمه از یک جمله، در متنی مربوط به قرن هفتم میلادی گرفته شده و جمله مربوط به شخصی است که با تاریخ مصر مرتبط بوده است. او به من گفت که در چنین حالتی او این کلمه را نویسه گردانی [نقل عین تلفظ کلمه یا عبارتی از زبانی به زبان دیگر] اسمی هیروگلیفی می داند، اما در عین حال مطمئن است که متنی مربوط به قرن هفتم میلادی نمی تواند حاوی اسمی به زبان هیروگلیف باشد؛ چون در آن زمان هیروگلیف کاملاً از بین رفته بوده است.

او به منظور تأیید استنتاج خود به من پیشنهاد کرد تا به لغت نامه اسامی اشخاص در پادشاهی نوین (مصر) نوشته هرمن رنک (Herman Rank) مراجعه کنم که ممکن است این اسم را به نگارش هیروگلیف پیدا کنم. من تمام آنچه را آن متخصص احتمال داده بود پیدا کردم و نویسه گردانی هامان را به زبان آلمانی در آن فرهنگ یافتم و همچنین از اینکه شغل او را نیز یافتم متحیر شدم: فرمانده کارگران در معادن سنگ؛ دقیقاً مطابق آنچه از دستور فرعون به او در قرآن برداشت می شود. هنگامی که من تصویر صفحه مربوط از فرهنگ اسامی مصری در مورد هامان را با صفحه ای از قرآن که در آن نام هامان آمده به کارشناس فرانسوی نشان دادم، او هیچ حرفی برای گفتن نداشت.

در گذر زمان، خط هیروگلیف به مانند خط میخی پارسی به فراموشی سپرده شد و تا صدها سال، هیچ کس نمی توانست خطوط هیروگلیف حک شده بر معابد و آرامگاه فراعنه را بخواند و اکثر مردم می پنداشتند که این خطوط و اشکال عجیب برای طلسم و جادوی مکان های مقدس حک شده است. از این رو تا سالیان دراز پی بردن به اسرار مصر باستان به صورت معمایی پیچیده و دست نیافتنی شده بود تا اینکه افرادی ناخواسته و اتفاقی توانستند کلید ورود به دنیای مصر باستان را کشف کنند.

در سال ۱۷۹۸ ناپلئون بناپارت به مصر لشکر کشید. یک سال بعد از آن، سربازان ارتش فرانسه به هنگام حفر یک سنگر برای مقابله با نیروهای انگلیسی در روستای رُزِتا ـ الرشید کنونی ـ سنگ سیاه بزرگی را پیدا کردند و آن را «سنگ رُزِتا» نامیدند. روی این سنگ متن یکسانی با سه خط هیروگلیف، دموتیک و یونانی حک شده بود. با ترجمه متن شناخته شده یونانی مشخص شد که این سنگ ۲۲۰۰ سال قدمت دارد و مربوط به دوره سلطنت بطلمیوس پنجم است. در این کتیبه کاهنان از کارهایی که پادشاه جوان برای معابد و مردم مصر انجام داده بود تعریف کرده و سلطنت او را مورد تأیید قرار داده بودند. با استفاده از این سنگ بود که مصرشناس برجسته فرانسوی، ژان فرانسوا شامپولیون (۱۷۹۰ـ۱۸۳۲م) توانست خط هیروگلیف را رمزگشایی کند و از آن پس، امکان ترجمه متون دیگر هیروگلیف نیز فراهم شد. بنابراین می توان گفت که کتیبه سنگی روزتا، شاه کلید کشف رمز خط هیروگلیف شد.

متن موجود در فرهنگ سه جلدی هرمن رنک در تصویر زیر آمده است. این متن به نام هامان اشاره دارد و نویسنده آن را از کتاب والتر رسینسکی برداشت کرده است. رسینسکی محقق در زبان های باستانی مصر است و کتابش را در ۱۹۰۶م درباره نوشته های قدیمی مصری در موزه «هاف» وین نوشته است. رسینسکی اظهار می دارد که نام هامان بر ستون سنگی یک «در» حک شده، که اکنون در آن موزه در اتریش نگهداری می شود. رسینسکی متن سنگ نبشته را در کتاب خود آورده و بخش هایی از آن را ترجمه کرده است. سنگ نبشته مذکور در تصویر ذیل آمده است:

در شكل بالا، نمايشگر نام هامان به خط هيروگليف و بيان موقعيت و جايگاه اجتماعي اوست كه رسينسكي ترجمه آن را به زبان آلماني با عبارت «Vorsteherder Steinbruch arbeiter» درج كرده كه به معناي «فرمانده كارگران در معادن سنگ» است.

از سوی دیگر دائره المعارف قرآن ـ چاپ لیدن هلند ـ به عنوان آخرین مرجع معتبر غربی در مورد قرآن، نسبت به دیگر منابع متقدم، جانب انصاف را رعایت کرده و در کنار اشاره به قول مشهور محققان غربی در مورد هامان، به دیدگاه مذکور نیز توجه داشته و احتمال می دهد که هامان، معرّب کلمه مصری ها، آمِن، باشد که عنوان بالاترین روحانی و شخص دوم بعد از فرعون بوده است.

با توجه به آنچه ذکر شد هم شواهد تاریخی و هم منابع باستان شناختی از آن حکایت دارد که هامان، واژه ای است که خود یا مشابه آن در مصر باستان کاربرد داشته است و مناسبت معنایی این واژه ها در مصر باستان با جایگاه هامانِ مذکور در قرآن کاملاً آشکار است.

منابع

• قصه فرعون و هامان، ویکی علوم اسلامی، بازیابی: 29 بهمن 1392.
• پایگاه اندیشه قم.
• محمدکاظم شاکر و محمدسعید فیاض، هامان و ادعای خطای تاریخی در قرآن!، فصلنامه علمی- تخصصی قرآن شناخت، شماره5، در دسترس: سایت راسخون، بازیابی: 27 تیر 1397.