منهاج الولاية في شرح نهج‌البلاغة (کتاب)
| |
| نویسنده | عبدالباقی صوفی تبریزی |
| موضوع | شرح نهج البلاغه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 2 |
|
| |
«منهاج‌الولایه فى شرح نهج‌البلاغه»، تألیف عبدالباقى صوفى تبریزى (م، ۱۰۳۹ ق) به زبان عربى است. این کتاب به دوازده موضوع مهم در نهج‌البلاغه با نثر فارسى روان و آمیخته به عربى پرداخته که در دو جلد ارائه شده است. شرح عبدالباقى شرحى ترکیبى است: عرفان، ادب، اخبار و روایات، حکمت و کلام و اخلاق به وفور در این شرح دیده مى‌شوند. او برحسب مورد از اقوال بزرگان اهل معرفت براى فهم و درک کلام بلند امام(ع) بهره مى‌جوید. بیشتر مطالبى که از کتب عرفانى نقل نموده به زبان عربى است.
ساختار کتاب
نویسنده دوازده موضوع نهج‌البلاغه را شرح و تفسیر کرده و هر یک را در بابى خاصّ قرار داده است. سه باب اول در جلد اول و باقى ابواب در مجلد دوم آمده است.
گستردگى و تفصیل مطالب در ابواب مختلف کتاب نیز یکسان نبوده و مباحث برخى از ابواب - همچون باب اوّل و دوم - بسیار مفصّل و طولانى‌تر از مباحث در دیگر ابواب مى‌باشد.
در هر یک از این باب‌ها، تعدادى خطبه مورد شرح قرار گرفته‌اند. با این همه تعدادى از خطبه‌هاى باب نهم و تمامى خطبه‌هاى باب‌هاى دهم و دوازدهم بدون شرح باقى‌مانده که ظاهرا مؤلف موفق به شرح آنها نشده است. نکته دیگر اینکه در این شرح تکیه اصلى بر شرح خطبه‌ها بوده و به نامه‌ها و حکمت‌هاى قصار کمتر توجه شده است.
روش مؤلف بدین قرار است که در هر یک از ابواب فوق‌الذکر چند خطبه که مناسب با عنوان بوده برگزیده و پس از بیان عبارتى کوتاه از هر یک از خطبه‌ها - و گاه چند عبارت - به شرح آن خطبه پرداخته است. این شرح، در همه موارد، یکسان نیست. در برخى خطبه‌ها با تفصیل بیشتر و برخى دیگر بسیار فشرده و مختصر و حتى در پاره‌اى موارد تنها ترجمه عبارات نهج‌البلاغه است.
گزارش محتوا
با بررسى و تطبیق شروح متعدّد و مختلفى که بر نهج‌البلاغه نگاشته شده، چنین برمى‌آید که هر کدام، از یک یا چند ویژگى خاصّ برخوردار است. برخى از آنها، بیشتر جنبه کلامى دارد، همچون شرح ابن ابى‌الحدید، و در برخى دیگر جنبه حکمى تفوّق دارد؛ همانند شرح ابن‌میثم، و در برخى جنبه اخبارى و روایى نمایان است، همچون شرح گلستانه و برخى نیز مذاق عرفانى و حکمى دارد؛ همچون شرح ابن‌عتائقى، شرح محلّى و شرح روغنى قزوینى و تعداد کمى نیز به ترتیب موضوعات است؛ همچون شرح میرزا خلیل کمره‌اى؛ امّا شرحى که در بردارنده تمامى جوانب و یا جمع بیشترى از آن ویژگى‌ها باشد و مذاق‌هاى مختلف عرفانى، حکمى، کلامى، اخبارى و ادبى - خصوصا به ترتیب موضوعات- در آن گرد آمده باشد، چنین شرحى کمتر به مرتبه ظهور و عیان و به رشته تألیف و تحریر در آمده است. شاید بتوان این جامعیت و کمال را در شرح مورد بحث مشاهده کرد.
عبدالباقى موضوع «توحید ذات بارى تعالى» و «صفات رسول و آل او» را در دو باب نخست کتاب بررسى مى‌کند، با استناد به متون احادیث و روایات معصومین(ع) و با استمداد از اقوال محقّقین از عرفا و حکما؛ همچون ابن‌عربى، صدرالدین قونوى، روزبهان بقلى شیرازى، امام قشیرى، خواجه نصیر طوسى و با استشهاد به اشعار شاعرانى عارف، همچون مولانا، عطّار، شیخ محمد شبسترى و ابن‌فارض، به شیوه‌اى جامع و با ترکیبى از عرفان و حکمت و اخبار، عبارات بلند و عمیق امام‌الموحّدین را در معراج ذهن و اندیشه بشرى به تفسیر مى‌کشاند.
موضوعات اخلاقى، «علم و هدایت و دین، صفات متّقین، حکمت و ادب، وصایا و نصایح، اعراض از دنیا، مذمّت کبر و نکوهش ظلم» عبارات نهج‌البلاغه را در ابواب سوم تا نهم کتاب تحقیق مى‌کند، با استناد به روایات و احادیث دیگرى از معصومین(ع) و با استمدادى دیگر از اقوال، عبارات، حکایات عارفان و اشعار اخلاقى شاعران، با تعمیم مذاق عرفانى و اخلاقى و روایى خود به سیر و سلوک و عروج در اندیشه بشرى ادامه مى‌دهد.
«معاد و احوال موت و قبر»، را در نهج‌البلاغه در باب یازدهم کتاب جستجو مى‌کند، از عرفان، حکمت، کلام و حدیث در تفسیر عبارات امام‌المتّقین مدد مى‌گیرد، شبهات کلامى معاد را پاسخ مى‌گوید، در حدیث مشهور و عمیق «مواقف پنجاه‌گانه قیامت» به تفصیل بیان مى‌کند، با تبیین و تفسیر عرفانى ابن‌عربى از شرح «حدیث مواقف» بر مى‌آید، و آن گاه با استمداد از مولایش على(ع) از پل‌هاى هفتگانه جهنم، که آخرین مواقف قیامت است، عبور مى‌کند و به بهشت و مراتب و درجات آن مى‌رسد، و در جنّت دیدار معبود و تکلّم معشوق با عاشق، در آخرین مراتب صعود و معراج انسانى قرار مى‌یابد.
قوانین عدالت و سیاست در نهج‌البلاغه را در باب دهم کتاب و ادعیه نهج‌البلاغه را در باب دوازدهم و آخرین باب کتاب مى‌باید تفسیر کند. شرح را ناتمام مى‌گذارد و گویا پس از بیان تکلّم معشوق با عاشق در باب معاد، دیگر تاب نمى‌آورد و با فریادى «همّام» وار مدهوش مى‌گردد و با پرواز به معراج ملکوت، ابواب دهم و دوازدهم کتاب را بدون شرح مى‌گذارد.
از شرح عبدالباقى به شدت بوى عرفان شیعى استشمام مى‌شود. انتخاب دوازده باب و شروع از توحید و ختم آن به معاد و دعا، نشان از گرایشات شدید سلوکى شیعى دارد.
وضعیت کتاب
در ابتداى اثر، مقدمه ارزشمندى به قلم حبیب‌الله عظیمى مصحح کتاب درباره تدوین و شروح نهج‌البلاغه و شرح حال نویسنده کتاب و آثار او آمده است. سه نسخه اصلى از کتاب با یکدیگر مقایسه و تطبیق شده است. فهرست مطالب در ابتدا و فهارس روایات، اعلام، مکان‌ها، کتب، منابع و مآخذ در انتهاى اثر ذکر شده است.
منابع مقاله
۱- مقدمه و متن کتاب.
۲- مقاله نگاهى به شرح‌هاى نهج‌البلاغه، مصطفى بروجردى، مجله قبسات، بهار ۱۳۸۰، شماره ۱۹.
منبع
ویکی نور
