مسجد حکیم

این صفحه مدخلی از دانشنامه جهان اسلام است

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)

مسجد حكیم، از مساجد اواخر دوره صفوى در منطقه قدیمى باب‌الدشت اصفهان. بانى آن حكیم محمد داود ملقب به تقرب‌خان، پزشك شاه‌عباس دوم و شاه‌صفى، بوده و بدین‌سبب، مسجد به حكیم شهرت یافته است و چون در محله قدیمى جورجیر، در محل مسجدى از قرن چهارم معروف به مسجد جوءجوء یا جورجیر، كه صاحب‌ بن عباد آن را بنا كرده بود، ساخته شد، مسجد جورجیر نیز نامیده شده است .

بناى مسجد، براساس كتیبه سردر شرقى آن، در 1067 آغاز شده و بنابر كتیبه سردر شمالى، در 1073 پایان یافته است . این بنادر 1313ش به شماره 223 به ثبت آثار ملى رسید . در 1318ش قسمتى از سردر شمال‌غربى، یا سردر مسجد دوره دیلمیان، از زیرخاك نمایان شد و در 1335ش كاهگل آن كاملاً زدوده گردید . این مسجد در دهه سى شمسى و نیز در دهه‌هاى اخیر، به همت سازمان میراث فرهنگى، مرمت شده است .

براساس كتیبه‌هاى مسجد، از معماران این بنا محمدعلی‌بن استاد علی‌بیك بنّا اصفهانى، از كارشی‌كاران آن میرزامحمد كاشی‌پز، و كتیبه‌نگار آن خوشنویس نام‌آور عهد صفوى، محمدرضا امامى*، بوده‌اند. نام خوشنویس دیگرى به نام محمدباقر شیرازى نیز در یكى از كتیبه‌ها دیده می‌شود .

در جنوب‌غربى مسجد، مقبره‌اى معروف به مقبره سادات و مقابلِ درِ شرقى، مقبره محمد ابراهیم كلباسى*، فقیه معروف قرن سیزدهم، وجود دارد كه با مقرنسهاى گچ‌برى آراسته شده است. در گذشته در شمال مسجد، مقبره حكیم داود بوده است كه امروزه در محل آن مغازه‌اى قرار دارد. این مسجد موقوفات بسیارى دارد كه بخشى از آنها از بین رفته و بخشى شامل تعدادى از دكانهاى اطراف مسجد و مغازه‌هاى بازارهاى اصفهان است .

مسجد حكیم، با نقشه‌اى نامنتظم، در حدود هشت‌هزار مترمربع وسعت دارد . این بنا ــ كه مانند بسیارى از بناهاى دوره صفویه از آجر ساخته شده ــاز نوع مساجد چهار ایوانى است و سه ورودى اصلى دارد. سردر شرقى به شكل پنج ضلعى، با دو سكو در دو طرف، كتیبه‌اى با اشعار فارسى، مقرنس كارى در قوسِ سردر، و دو پشت‌بغل مزین به خط بنّایىِ كاشی‌كاری‌شده است. سردر غربى با مقرنس گچى ساده در قوس، در انتهاى كوچه‌اى بن‌بست قرار دارد و به خیابان حكیم راه می‌یابد و نزدیك به در جورجیر است . سردر شمالى با انواع كاشی‌كارى و آجركارى و دو سكو در دو طرف، ایوان كوچكى به عرض مدخل با طراحى زیبا، در بالاى در ورودى دارد كه به حجره‌اى راه می‌یابد. در بالاى حجره دو پشت‌بغل و در قوسِ ایوان، مقرنس با پوشش كاشی‌كارى مَعْقَلى دیده می‌شود .

مسجد حكیم، با صحنى به ابعاد تقریبى 61 متر × 53 متر كه در هر ضلع آن ایوانى قرار گرفته، داراى حوض سنگى مستطیل شكل و دو مهتابى (سكو) در دو طرف آن است كه در جنوب هر دو مهتابى، جایگاهى به طول 70ر1 متر براى امام جماعت تعبیه شده است .

ایوان ضلع شمالى به طول 5ر11 متر و عمق 9 متر، در حدود 15 سانتیمتر بالاتر از سطح حیاط قرار دارد. كتیبه‌اى كاشی‌كارى، شامل اشعارى در وصف مسجد، در وسط ایوان دیده می‌شود. ازاره این ایوان تا ارتفاع 20ر1 متر با كاشیهاى معقلى پوشیده شده است. در وسط دیوار غربى، راهرویى به عرض 3ر3 متر دیده می‌شود كه راه دستیابى به مدخل شمالى مسجد است و اكنون با دیوار آجرى مشبك پوشانده شده است. در بخش فوقانى راهروها، دو ایوان كوچك جلو حجره‌ها قرار دارد. كتیبه‌اى به خط ثلث، از محمدرضا امامى، با زمینه لاجوردى در سه جانب ایوان كار شده است. این كتیبه به همراه پوشش سقف، كه كلمه على را با خط بنّایى از تركیب آجر و كاشى فیروزه شكل داده، به این ایوان جلوه‌اى خاص بخشیده است. در دو طرف ایوان، ایوانى كوچك‌تر با تزیینات مشابه بنا گردیده و هر كدام از این ایوانها در دو طرف خود طاق‌نمایى به عرض سه متر دارند .

جبهه جنوبى صحن و نیز ایوان، مشابه ضلع شمالى است و فقط در تزیینات، متفاوت به نظر می‌رسند، از جمله در مقرنسى كه در دل رسمی‌بندى بالاى ایوان ساخته شده است .

جانب شرقى و غربى صحن همانند است، مشتمل بر ایوانى به عرض حدود هشت متر و در هر طرف ایوان ابتدا یك طاق‌نما و سپس سه ایوان كوچك‌تر، با عرض نزدیك به پنج متر، قرار دارد. دو طاق‌نماى كوچك نیز در ابتدا و انتهاى هر ضلع دیده می‌شود كه از داخل آنها می‌توان به حجره‌هاى بالاى آنها دسترسى یافت. در طبقه بالاى دو ضلع شرقى و غربى، براى زیباسازى اطراف صحن، طاق‌نماهایى ساخته شده است كه هیچ‌گونه بنایى در پشت آنها وجود ندارد، به‌طورى كه هوا از میان آنها جریان می‌یابد. بدین‌ترتیب، در هر طرف ایوانهاى شرقى و غربى شش طاق‌نما قرار گرفته است.

ایوان شرقى به شكل بدیعى داراى شاه‌نشینى است كه طول فرورفتگى آن حدود 5ر5 متر و داراى قوسى است و روى آن ایوانكى (بالكنی) تعبیه كرده‌اند كه حجره‌هاى دو طرف بدان راه دارند. تزیینات كاشی‌كارى این ایوان در پشت‌بغلها با نقش هشت و چهار سُلى معقلى و نیز كتیبه سرتاسرى، مشاهده می‌شود. ایوان غربى نیز با دارا بودن یك شبكه كاشی‌كارى معرق با نقش اسلیمى، در دیوار مقابل ایوان طراحى شده است .

مسجد حكیم داراى چهار شبستان و محراب است كه شبستان اصلى یا شبستانِ زیرگنبد آن، در پشت ایوان جنوبى واقع شده و به شكل مربعى به ضلع 5ر11 متر است. ازاره دیوارها تا ارتفاع 30ر1 متر از نقوش متنوع با آجر و كاشى مزین شده‌اند. همچنین طاق‌نماهایى با تزیینات مشابه با خط بنّایى كار شده است، شامل كلمات «على»، «یاحنّان»، یا «یامنّان» و غیره. سقف گنبد نیز با نقش هشت و زُهره معقلى طراحى شده است و در زیر آن كتیبه دیگرى از محمدرضا امامى دیده می‌شود. بزرگ‌ترین و زیباترین محراب مسجد در این شبستان قرار دارد. این محراب، با عرض تقریبى 5ر6 متر، هم عرض ایوان جنوبى است. ازاره محراب، به ارتفاع 30ر1 متر، از سنگ مرمر است و نبش دیوار داخلى و خارجى محراب با كاشی‌پیچ فیروزه‌اى پوشیده شده است. كتیبه‌اى از آیات قرآن بر لبه خارجى محراب به عرض هشتاد سانتیمتر، بر زمینه كاشى لاجوردى كار شده و بر زیبایى محراب افزوده است .

در دو طرف شبستان زیرگنبد، دو شبستان به ابعاد 22 متر × 5ر7 متر وجود دارد. در جانب شرقى و غربى این شبستانها ورودیهایى به راهروهاى اطراف شبستان جاى گرفته‌اند. ازاره‌ها داراى تزیینات آجر و كاشی‌اند، به طورى كه در شبستان جنوب‌غربى این تزیینات به شكل حصیرِ بافته‌اى كه مربعهایى از كاشى را در میان خود دارند، دیده می‌شود. نقاط دیگر، مانند طاق‌نماها، پشت‌بغلها و سقف شبستانها، نیز پوشیده از سطوح تزیینىِ مشابه دیگر جاهاى مسجد است. محرابهاى این دو شبستان كوچك‌ترند. محراب شبستان شرقى به شكل نیم‌هشتى است و كتیبه‌اى كاشی‌كارى در لبه پخِ محراب كار شده است. پشت‌بغلها نیز تزیینات كاشی‌كارى دارند و سقف محراب با مقرنس‌كارى آجرى شكل گرفته است. محراب شبستان غربى، طراحى ساده‌ترى دارد .

شبستان دیگرى معروف به شبستان زمستانى در ضلع غربى مسجد قراردارد و داراى دو بخش زنانه و مردانه است. سقف شبستان مردانه خیمه‌اى و ازاره آن مزین به كاشی‌كارى با نقش هشت و صابونك است. شبستان زنانه داراى سیزده ستون با سقفهاى چهاربخشى است. وسط هر سقف سوراخى با درپوشى از سنگ مرمر، براى حفظ گرماى داخل شبستان و جذب نور، دارد. در دیوار جنوبى شبستانِ مردانه، محرابى به شكل یك نیم هشت ضلعى منتظم پوشیده از كاشی‌كارى و كتیبه در نیمه بالایى آن است. روى پشت بام شبستان زنانه یك مهتابى و محرابى براى نمازگزاران در فصل تابستان پیش‌بینى شده است . در ضلع شمال‌شرقى مسجد، نزدیك درِ دیالمه، حوض‌خانه‌اى به ابعاد 80ر8 متر × 70ر7 متر قرار دارد. اطراف حوض‌خانه از طاق‌نماهایى تشكیل شده و طاق‌نماى جنوبى شاه‌نشین است. قسمتى از روشنایى این فضا از شبكه‌هاى شش ضلعى منظم بالاى دیوارها تأمین می‌شود. كف طاق‌نماها درحدود پنجاه سانتیمتر از كف حوض‌خانه بلندتر است تا در موقع وضو گرفتن بتوان روى آن نشست و هم محلى براى قرار دادن لباسهاى اضافى باشد. در وسط حوض‌خانه حوضى به‌طول چهار متر و عرض سه متر تعبیه شده است. در وسط حوض فواره‌اى است كه آب را از منبع مادرچاه به اینجا منتقل می‌كند. هر چند كه شیرهاى آب لوله‌كشى نیز در اطراف حوض نصب شده‌اند. این حوض‌خانه از نظر ساخت رسمی‌بندى زیبایى كه در زیر كاسه سقف و بر چهار ستون كلاف‌كشى شده اطراف حوض قرار گرفته، شیوه جالب توجهى از سقف‌سازى است . این حوض‌خانه نمونه‌اى است كه در مساجد مشابه آن كمتر طراحى شده است.

از دیگر ویژگیهاى این مسجد، دو ساعت آفتابى است كه یكى در زاویه شمال‌غربى مسجد و دیگرى در بالاى ایوان شمال‌غربى نصب شده‌اند .

مسجد حكیم، از نوع مساجد بدون منار و گنبد برجسته و بزرگ، و مشابه آن مسجد سید از دوره قاجار، است . مسجد حكیم از آخرین آثار دوره صفوى است و شاید از دیدگاه پژوهشگران غربى، نمونه‌اى یأس‌آور در مقایسه با مسجد امام* و شیخ‌لطف‌اللّه* باشد ؛ اما این مسجد با نگاهى معمارانه، به سبب نمایش شكوهمند طرح چهار ایوانى در مقیاسى بزرگ و داشتن آجركارى، كاشی‌كارى، گره‌كشى و به‌ویژه خط بنّایى*، در زمره آثار برجسته آن دوران، درخور ارزیابى است .

منابع

، ذیل مدخل حکیم(مسجد) از ابوالقاسم حاتمى و گروه هنر و معمارى.