مسجد الحرام: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
(ایجاد)
 
(۱۹ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۶ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
−
{{نیازمند ویرایش فنی}}
+
{{متوسط}}
 +
'''مسجدالحرام''' مقدس ترین مسجد مسلمانان واقع در شهر [[مكه]] است که [[کعبه|كعبه]]، [[قبله]] مسلمانان در آن جاى دارد.
 +
{{شناسنامه مکان
 +
|تصویر=[[پرونده:مسجد الحرام در عربستان.jpg|300px]]
 +
|کشور=عربستان
 +
|شهر= مکه
 +
|نقشه=[[پرونده:عربستان مسجد الحرام در نقشه.PNG|300px]]
 +
|طول="32.0'49°39
 +
|عرض="23.1'25°21
 +
|گوگل مپ=https://www.google.com/maps/place/%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF+%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B1%D8%A7%D9%85%E2%80%AD/@21.4228714,39.8279234,17z/data=!3m1!4b1!4m5!3m4!1s0x15c204b74d3fb493:0x55d1f94f8e094785!8m2!3d21.4228714!4d39.8257347?hl=fa
 +
}}
 +
==نام مسجد الحرام==
 +
[[سبط بن جوزی|ابن جوزی]] وجه تسمیه مسجد الحرام را تحریم صید و قطع شجر در اطرافش گفته است.<ref>معجم المصطلحات والألفاظ الفقهية‌، محمود عبدالرحمان‌، ج3، ص279.</ref>
 +
==مسجدالحرام و دوره‌هاى تاریخى توسعه آن‌==
  
−
مسجد الحرام در مكه است و قبله مسلمانان، كعبه، در آن جاى دارد. ابن جوزی وجه تسمیه آن آن را تحریم صید و قطع شجر در اطرافش گفته است.<ref> معجم المصطلحات و الألفاظ الفقهية‌، محمود عبد الرحمان‌، ج3، ص279 </ref>
+
===کشیدن حصار در اطراف مسجدالحرام===
  
−
==مسجد الحرام و دوره‌هاى تاريخى توسعه آن‌ <ref> رسول جعفریان، آثار اسلامى مكه و مدينه، ص72 تا 78 </ref>==
+
پیروزى [[اسلام]] در [[مکه]] سبب شد تا [[خانه خدا]] و اطراف آن، از لوث وجود بتها پاک شود و فضاى مکه را اذان [[بلال]] که شعار [[توحید|توحید]] بود، دربرگیرد. تا این زمان هیچ حصارى و بنایى در اطراف مسجدالحرام نبود. تنها در اطراف کعبه آن سوى محدوده [[طواف کعبه|طواف]] خانه‌هاى عرب‌ها بنا شده بود.
  
−
===کشیدن حصار در اطراف مسجد الحرام===
+
با گسترش اسلام و افزوده شدن به شمار مسلمانان، احساس شد که باید محدوده طواف وسیع‌تر شود. از این رو [[عمر بن خطاب|خلیفه دوم]] دستور داد تا خانه‌هاى اطراف را بخرند و خراب کنند و به محدوده مسجد بیفزایند؛ همچنین گفت تا دیوارى کمتر از قامت یک انسان در اطراف مسجد بکشند، درهایى نیز در آن بگشایند و مشعل‌هایى بر فراز دیوارها نصب کنند تا مسجد در شب روشن بماند. پرده‌هاى کعبه را نیز عوض کنند.
  
−
پيروزى اسلام در مكه سبب شد تا خانه خدا و اطراف آن، از لوث وجود بتها پاك شود و فضاى مكه را اذان بلال، كه شعار توحيد بود، در بر گيرد. تا اين زمان، هيچ حصارى و بنايى در اطراف مسجدالحرام نبود. تنها در اطراف كعبه، آن سوى محدوده طواف خانه‌هاى عرب‌ها بنا شده بود.
+
از آنجا که [[کعبه|کعبه]] و مسجد در معرض سیل بود، کوشش شد تا سیل بندهایى در اطراف آن احداث شود که از هجوم آب و سرازیر شدن آن به مسجد جلوگیرى کند.
−
با گسترش اسلام و افزوده شدن به شمار مسلمانان، احساس شد كه بايد محدوده طواف وسيع‌تر شود. از اين رو، خليفه دوم دستور داد تا خانه‌هاى اطراف را بخرند و خراب كنند و به محدوده مسجد بيفزايند؛ همچنين گفت تا ديوارى كمتر از قامت يك انسان در اطراف مسجد بكشند، درهايى نيز در آن بگشايند و مشعل‌هايى بر فراز ديوارها نصب كنند تا مسجد در شب روشن بماند. پرده‌هاى كعبه را نيز عوض كنند. از آنجا كه كعبه و مسجد در معرض سيل بود، كوشش شد تا سيل بندهايى در اطراف آن احداث شود كه از هجوم آب و سرازير شدن آن به مسجد جلوگيرى كند.
 
  
−
بر اساس رسمى كهن، به مردمى كه در اطراف كعبه زندگى مى‌كردند دستور داده شد بناهاى خود را بلندتر از كعبه نسازند تا بناى كعبه و مسجد تحت الشعاع آنها قرار نگيرد. گفتنى است، پيش از ظهور اسلام، ساكنان مكه به احترام كعبه، خانه‌هاى خود را به صورت مربع نمى‌ساختند.
+
بر اساس رسمى کهن به مردمى که در اطراف کعبه زندگى مى‌کردند دستور داده شد بناهاى خود را بلندتر از کعبه نسازند تا بناى کعبه و مسجد تحت الشعاع آنها قرار نگیرد. گفتنى است، پیش از ظهور اسلام ساکنان [[مکه]] به احترام کعبه، خانه‌هاى خود را به صورت مربع نمى‌ساختند.
  
 
===توسعه مسجد در زمان عثمان===
 
===توسعه مسجد در زمان عثمان===
−
پس از اقدامات خليفه دوم در سال هفدهم هجرى، خليفه سوم در سال بيست وشش هجرى، بار ديگر بر محدوده مسجد افزود. او دستور داد تا خانه‌هاى ديگرى را خريده و ضميمه مسجد سازند. ميان او و برخى از صاحبان خانه‌ها درگيرى پيش آمد كه سرانجام برخى از آنها راضى شدند و برخى نيز ناراضى باقى ماندند.
 
  
−
خليفه سوم، همزمان با توسعه مساحت مسجد، دستور داد، رواق‌هايى براى مسجد ساخته شود. تا آن زمان، محيط اطراف كعبه، به طور كامل بدون سقف بود و اين نخستين بارى بود كه بخش‌هايى از آن مسقف مى‌شد.
+
پس از اقدامات خلیفه دوم در سال هفدهم هجرى، [[عثمان بن عفان|خلیفه سوم]] در سال بیست و شش هجرى، بار دیگر بر محدوده مسجد افزود. او دستور داد تا خانه‌هاى دیگرى را خریده و ضمیمه مسجد سازند. میان او و برخى از صاحبان خانه‌ها درگیرى پیش آمد که سرانجام برخى از آنها راضى شدند و برخى نیز ناراضى باقى ماندند.
  
−
===توسعه مسجدالحرام در خلافت وليد===
+
خلیفه سوم، همزمان با توسعه مساحت مسجد، دستور داد رواق‌هایى براى مسجد ساخته شود. تا آن زمان محیط اطراف کعبه به طور کامل بدون سقف بود و این نخستین بارى بود که بخش‌هایى از آن مسقف مى‌شد.
−
وليد بن عبدالملك اموى (خلافت از 86- 96 ه.)، در دوره‌اى حكومت مى‌كرد كه خزانه بيت‌المال پر از غنايم و اموالى بود كه به عنوان خراج و جزيه و عُشْريه از اطراف و اكناف به شام مى‌رسيد. او خليفه‌اى اهل رفاه و علاقه‌مند به ساختن بناهاى با شكوه و پر عظمت بود. از اين رو، علاوه بر ساختن جامع اموى در دمشق و توسعه مسجد النبى در مدينه و بناى بسيارى از اماكن مدينه، بر مساحت مسجدالحرام به مقدار 1725 متر افزود و مسجد را بازسازى كرد. او رواق‌هايى در اطراف مسجد ساخت و آنها را با ستون‌هايى عظيم سرپا نگاه داشت. اين ستون‌ها به صورت زيبايى تزيين شد و در قسمت‌هايى از آنها طلا به كار رفت. وليد ناودان خانه خدا را نيز از طلا ساخت كه تا به امروز به همين نام شهرت دارد.
 
  
−
===ساختمان مسجد در عهد عباسيان‌===
+
===توسعه مسجدالحرام در خلافت ولید===
  
−
منصور، دومين خليفه عباسى (خلافت از 136- 158 ه.)، در سفرى كه براى حج‌گزارى به مكه آمد، احساس كرد كه مسجد گنجايش مسلمانانى را كه براى حج آمده‌اند، ندارد، مصمم شد تا با خريدن خانه‌هاى اطراف و ضميمه كردن آنها به مسجد، به توسعه آن اقدام كند. مردمى كه صاحب خانه‌هاى اطراف بودند، با چنين تصميمى مخالفت كردند، اما پس از آن به فروش خانه‌هاى خود رضايت دادند.
+
[[ولید بن عبدالملک|ولید بن عبدالملک]] اموى (خلافت از ۸۶- ۹۶ ه.)، در دوره‌اى حکومت مى‌کرد که خزانه بیت‌المال پر از غنایم و اموالى بود که به عنوان خراج و جزیه و عُشْریه از اطراف و اکناف به [[شام]] مى‌رسید. او خلیفه‌اى اهل رفاه و علاقه‌مند به ساختن بناهاى باشکوه و پرعظمت بود. از این رو، علاوه بر ساختن جامع اموى در [[دمشق]] و توسعه [[مسجدالنبى]] در [[مدینه]] و بناى بسیارى از اماکن مدینه، بر مساحت مسجدالحرام به مقدار ۱۷۲۵ متر افزود و مسجد را بازسازى کرد. او رواق‌هایى در اطراف مسجد ساخت و آنها را با ستون‌هایى عظیم سرپا نگاه داشت. این ستون‌ها به صورت زیبایى تزیین شد و در قسمت‌هایى از آنها طلا بکار رفت. ولید ناودان خانه خدا را نیز از طلا ساخت که تا به امروز به همین نام شهرت دارد.
−
در اين افزايشِ مساحت، وسعت مسجد دو برابر شد و نزديك به پنج هزار متر مربع بر مساحت مسجد افزوده گرديد. اين افزايش در جهت شمال و غرب مسجد صورت گرفت. اين بار نيز رواقهايى براى مسجد در اطراف آن ساخته شد. علاوه بر آن، مناره‌اى نيز در ركن غربى مسجد احداث گرديد. گسترش تزيينات روى ديوارها و ستون‌ها نيز بيشتر شد. بناى مسجد كه در سال 137 آغاز شده بود، در سال 140 هجرى خاتمه يافت.
 
  
−
«مهدىِ عباسى» فرزند منصور، (خلافت از 158- 169 ه. ق.) در سال 161 تصميم‌ به افزايش مجدد مساحت مسجد گرفت و خانه‌هاى بيشترى را خريد و به مسجد ضميمه كرد. برخى از مردم از واگذار كردن خانه‌هاى خود ابا داشتند. وقتى مهدى عباسى در اين باره از موسى بن جعفر عليه السلام سؤال كرد، حضرت به او نوشت: اگر كعبه پس از آمدن مردم‌ به اينجا ساخته شده، يعنى ابتدا مردم در اينجا سكونت داشته‌اند، مردم در واگذار نكردن خانه‌هاى خود اولى هستند، اما اگر ابتدا كعبه بوده و مردم پس از آن آمده‌اند، مسجد به زمين‌هاى اطراف خود اولويت دارد. مهدى عباسى با استناد به همين نكته، خانه‌ها را گرفت. پس از آن، صاحبان خانه‌ها نزد امام كاظم عليه السلام آمدند و از ايشان خواستند تا از مهدى بخواهد پول خانه‌شان را بدهد و امام چنين كرد.
+
===ساختمان مسجد در عهد عباسیان‌===
−
مساحت افزوده شده به مسجد توسط مهدى عباسى 8380 متر مربع بود. در اين توسعه درهاى متعددى را در اطراف مسجد گشود و تا قرن‌ها بعد، به همان صورت باقى ماند.
 
  
−
مهدى عباسى در سال 164 از كاردانان خواست، طرحى تهيه كنند تا مسجد از ناحيه جنوبى نيز وسعت يابد، به طورى كه به صورت تقريبى، مسجد به شكل مربع در آيد؛ به گونه‌اى كه كعبه در ميانه آن قرار گيرد. بدين ترتيب، مجدداً مساحت مسجد به مقدار 6560 متر مربع افزايش يافت و رواق‌هايى در اطراف آن ساخته شد و ستون‌هايى برافراشته گرديد. اين ستون‌ها هنوز بر سر پا است و كتيبه‌اى كه يادگار دوره مهدى عباسى است، بر آن باقى مانده است.
+
[[منصور (خلیفه عباسی)|منصور]]، دومین خلیفه [[حکومت بنی عباس|عباسى]] (خلافت از ۱۳۶- ۱۵۸ هجری)، در سفرى که براى [[حج]] به [[مکه]] آمد، احساس کرد که مسجد گنجایش مسلمانانى را که براى حج آمده‌اند، ندارد. مصمم شد تا با خریدن خانه‌هاى اطراف و ضمیمه کردن آنها به مسجد به توسعه آن اقدام کند. مردمى که صاحب خانه‌هاى اطراف بودند، با چنین تصمیمى مخالفت کردند، اما پس از آن به فروش خانه‌هاى خود رضایت دادند.
  
−
گفتنى است، به روزگار مهدى عباسى مسجد در سمت مسعى به اندازه‌اى توسعه يافت كه ميان مسجد و مسعى‌ فاصله‌اى نماند؛ با اين حال، بعدها باز در اين محدوده به تدريج خانه‌هايى ساخته شد.  
+
در این افزایشِ مساحت، وسعت مسجد دو برابر شد و نزدیک به پنج هزار مترمربع بر مساحت مسجد افزوده گردید. این افزایش در جهت شمال و غرب مسجد صورت گرفت. این بار نیز رواق هایى براى مسجد در اطراف آن ساخته شد. علاوه بر آن، مناره‌اى نیز در رکن غربى مسجد احداث گردید. گسترش تزیینات روى دیوارها و ستون‌ها نیز بیشتر شد. بناى مسجد که در سال ۱۳۷ آغاز شده بود، در سال ۱۴۰ هجرى خاتمه یافت.
−
پس از مهدى عباسى، در زمان «معتضد» و «مقتدر عباسى»، قسمت‌هاى كوچكى به بخش‌هاى شمالى و غربى مسجد افزوده شد. از آن جمله محل «دارالندوه» بود كه از زمان قُصَىّ بن كلاب در جاهليت براى مشاوره قريش درباره كارهاى مهم، در كنار مسجد الحرام ساخته شده بود. قرار بر آن بود تا تنها قريشيانى كه چهل سال از عمرشان گذشته است، به اين مجلس مشورتى وارد شوند. اين محل تا اواخر قرن سوم هجرى برپا بود و زمانى كه خلفا به حج مى‌آمدند، در آنجا اقامت مى‌كردند.
 
−
در اين زمان، به بناى دارالندوه بى‌توجهى شد و رو به تخريب بود. هرگاه باران مى‌آمد، گِل و لاى آن به مسجد الحرام سرازير مى‌شد. اين امر سبب شكايت امير مكه به معتضد عباسى (خلافت از 279- 289) شد و وى از خليفه خواست تا اجازه دهد آنجا را به مسجد بيفزايد يا به محلّى براى اقامت حجاج تبديل كند. معتضد اين طرح را پذيرفت و دستورش را صادر كرد. اين افزايش در سال 281 هجرى صورت گرفت.
 
  
−
«مقتدر» (خلافت از 295- 320) نيز در سمت باب ابراهيم، محدوده‌اى را به مسجد افزود. در دوران مستنصر بالله عباسى (623- 640) كوشش‌هاى زيادى براى بازسازى و نوسازى‌برخى ازبناها صورت گرفت. يادگار اين تجديد بناها، كتيبه‌هاى متعددى است كه ازاين خليفه‌در جاى‌هاى‌چندى وجوددارد. ازآن جمله براى تجديد بناى مطاف، كتيبه‌اى ازاين خليفه درموزه حرم نگهدارى مى‌شود. همچنين براى بناى مسجد البيعه در نزديكى جمره عقبه، كتيبه‌اى از اين خليفه موجود است كه روى ديوار آنجا برقرار مانده است.
+
«[[مهدی (خلیفه عباسی)|مهدىِ عباسى]]» فرزند منصور، (خلافت از ۱۵۸-۱۶۹ ه.ق) در سال ۱۶۱ تصمیم‌ به افزایش مجدد مساحت مسجد گرفت و خانه‌هاى بیشترى را خرید و به مسجد ضمیمه کرد. برخى از مردم از واگذار کردن خانه‌هاى خود ابا داشتند. وقتى مهدى عباسى در این باره از [[امام موسی کاظم علیه السلام|موسى بن جعفر]] علیه السلام سؤال کرد، حضرت به او نوشت: اگر کعبه پس از آمدن مردم‌ به اینجا ساخته شده، یعنى ابتدا مردم در اینجا سکونت داشته‌اند، مردم در واگذار نکردن خانه‌هاى خود اولى هستند اما اگر ابتدا کعبه بوده و مردم پس از آن آمده‌اند، مسجد به زمین‌هاى اطراف خود اولویت دارد. مهدى عباسى با استناد به همین نکته، خانه‌ها را گرفت. پس از آن صاحبان خانه‌ها نزد [[امام کاظم]] علیه السلام آمدند و از ایشان خواستند تا از مهدى بخواهد پول خانه‌شان را بدهد و امام چنین کرد.
  
−
پس از آن، جز بازسازى‌هاى اصلاحى، كه هر از چندى، به وسيله خلفا و اميران در مسجدالحرام انجام مى‌يافت، كارى صورت نگرفت. با اين حال روشن است كه در تمام دوره مملوكى و عثمانى، بناى رواق‌هاى اطراف مسجد، هر از چندى ترميم و در مواردى از اساس بازسازى مى‌شد. اخبار بسيارى از اين بازسازى‌ها را در كتابهاى تواريخ مكه و كتابهايى كه در تاريخ خلفاى مملوكى و عثمانى نگاشته شده است، مى‌توان دريافت. ننوشتن اين افزوده‌ها نخست بدان دليل است كه ضمن آنها توسعه جدى صورت نمى‌گرفته و تنها به نوسازى‌ توجه مى‌شده است. به علاوه، به قدرى اخبار آنها فراوان است كه در اين مختصر، امكان پرداختن به آنها نيست. كتيبه‌هاى متعددى از اين بازسازى‌ها به ويژه به روزگار قايتباى،از سلاطين بزرگ مملوكى در قرن نهم هجرى باقى مانده است. در حال حاضر، با نگاهى به بناى رواق‌هاى اطراف مسجد مى‌توان دريافت كه معمارى آن ميراث دوره مملوكى و به‌ويژه، روزگار عثمانى است.
+
مساحت افزوده شده به مسجد توسط مهدى عباسى ۸۳۸۰ مترمربع بود. در این توسعه درهاى متعددى را در اطراف مسجد گشود و تا قرن‌ها بعد، به همان صورت باقى ماند. مهدى عباسى در سال ۱۶۴ از کاردانان خواست، طرحى تهیه کنند تا مسجد از ناحیه جنوبى نیز وسعت یابد، به طورى که به صورت تقریبى، مسجد به شکل مربع درآید؛ به گونه‌اى که کعبه در میانه آن قرار گیرد. بدین ترتیب، مجدداً مساحت مسجد به مقدار ۶۵۶۰ مترمربع افزایش یافت و رواق‌هایى در اطراف آن ساخته شد و ستون‌هایى برافراشته گردید. این ستون‌ها هنوز بر سر پا است و کتیبه‌اى که یادگار دوره مهدى عباسى است، بر آن باقى مانده است.
  
−
===مسجدالحرام در دوره سعودى‌ها===
+
گفتنى است به روزگار مهدى عباسى مسجد در سمت مسعى به اندازه‌اى توسعه یافت که میان مسجد و مسعى‌ فاصله‌اى نماند؛ با این حال، بعدها باز در این محدوده به تدریج خانه‌هایى ساخته شد.
 +
 
 +
پس از مهدى عباسى، در زمان «[[معتضد]]» و «[[مقتدر (خلیفه عباسی)|مقتدر عباسى]]»، قسمت‌هاى کوچکى به بخش‌هاى شمالى و غربى مسجد افزوده شد. از آن جمله محل «[[دار الندوه|دارالندوه]]» بود که از زمان [[قصی بن کلاب|قُصَىّ بن کلاب]] در [[جاهلیت|جاهلیت]] براى مشاوره [[قریش|قریش]] درباره کارهاى مهم، در کنار مسجدالحرام ساخته شده بود. قرار بر آن بود تا تنها قریشیانى که چهل سال از عمرشان گذشته است، به این مجلس مشورتى وارد شوند. این محل تا اواخر قرن سوم هجرى برپا بود و زمانى که خلفا به [[حج]] مى‌آمدند، در آنجا اقامت مى‌کردند. در این زمان، به بناى دارالندوه بى‌توجهى شد و رو به تخریب بود. هرگاه باران مى‌آمد، گِل و لاى آن به مسجدالحرام سرازیر مى‌شد. این امر سبب شکایت امیر مکه به معتضد عباسى (خلافت از ۲۷۹-۲۸۹) شد و وى از خلیفه خواست تا اجازه دهد آنجا را به مسجد بیفزاید یا به محلى براى اقامت حجاج تبدیل کند. معتضد این طرح را پذیرفت و دستورش را صادر کرد. این افزایش در سال ۲۸۱ هجرى صورت گرفت.
  
−
در سال 1368 قمرى، (1328 ش.) ملك عبدالعزيز دستور داد تا مسجد را از هر سو توسعه دهند. اين توسعه كه از سال 1375 قمرى/ 1335 ش. آغاز شد، مساحت مسجد را تا 160861 متر رساند. اين مقدار مساحت، براى جمعيت نمازگزارى بالغ بر سيصد هزار تن در نظر گرفته شد. تعداد درهاى مسجد نيز در اين افزايش تا 64 رسيد.
+
«مقتدر» (خلافت از ۲۹۵-۳۲۰) نیز در سمت باب ابراهیم، محدوده‌اى را به مسجد افزود. در دوران [[مستنصر|مستنصر بالله]] عباسى (۶۲۳-۶۴۰) کوشش‌هاى زیادى براى بازسازى و نوسازى ‌برخى از بناها صورت گرفت. یادگار این تجدید بناها، کتیبه‌هاى متعددى است که از این خلیفه ‌در جاى‌هاى ‌چندى وجود دارد. از آن جمله براى تجدید بناى مطاف، کتیبه‌اى از این خلیفه در موزه حرم نگهدارى مى‌شود. همچنین براى بناى مسجد البیعه در نزدیکى [[جمره عقبه‌‌|جمره عقبه]]، کتیبه‌اى از این خلیفه موجود است که روى دیوار آنجا برقرار مانده است.
  
−
ملك فهد كه به دنبال مرگ برادرش خالد، در سال 1402 ق./ 1361 ش. به‌ سلطنت رسيد، يكى از كارهاى اساسى خود را رسيدگى به امور حرمين شريفين قرار داد.
+
پس از آن، جز بازسازى‌هاى اصلاحى که هر از چندى به وسیله خلفا و امیران در مسجدالحرام انجام مى‌یافت، کارى صورت نگرفت. با این حال روشن است که در تمام دوره مملوکى و عثمانى، بناى رواق‌هاى اطراف مسجد، هر از چندى ترمیم و در مواردى از اساس بازسازى مى‌شد. اخبار بسیارى از این بازسازى‌ها را در کتاب هاى تواریخ مکه و کتاب هایى که در تاریخ خلفاى مملوکى و عثمانى نگاشته شده است، مى‌توان دریافت. ننوشتن این افزوده‌ها نخست بدان دلیل است که ضمن آنها توسعه جدى صورت نمى‌گرفته و تنها به نوسازى‌ توجه مى‌شده است. به علاوه، به قدرى اخبار آنها فراوان است که در این مختصر امکان پرداختن به آنها نیست. کتیبه‌هاى متعددى از این بازسازى‌ها به ویژه به روزگار قایتباى، از سلاطین بزرگ مملوکى در قرن نهم هجرى باقى مانده است. در حال حاضر با نگاهى به بناى رواق‌هاى اطراف مسجد مى‌توان دریافت که معمارى آن میراث دوره مملوکى و به‌ ویژه روزگار عثمانى است.
  
−
وى به سال 1409 قمرى، تصميم گرفت، مسجد الحرام را به صورت بى‌سابقه‌اى افزايش دهد و به اصلاح و ترميم آن و اطرافش بپردازد. اين افزايش، تا اين تاريخ، بيشترين افزايشى بود كه در طول تاريخ مسجد الحرام در اين مسجد صورت گرفته بود.
+
===مسجدالحرام در دوره سعودى‌ها===
  
−
افزوده دوم سعودى، به طور عمده در بخش غربى مسجد صورت گرفت و محدوده‌اى به وسعت 76000 هزار متر مربع را در اين قسمت، به صورت يك مربع، در ضلع غربى مسجد، بر آن افزود. دو مناره بزرگ كه هر يك به ارتفاع 89 متر بود، در آن قسمت بنا گرديد. به علاوه، سه قبه بزرگ در ميانه سطح افزوده شده ساخته شد كه هر كدام بر چهار ستون استوار، بنا گرديده است. گفتنى است، تعداد مئذنه‌هاى فعلى مسجد الحرام، نُه عدد مى‌باشد.
+
در سال ۱۳۶۸ قمرى، (۱۳۲۸ ش) ملک عبدالعزیز دستور داد تا مسجد را از هر سو توسعه دهند. این توسعه که از سال ۱۳۷۵ قمرى/۱۳۳۵ ش. آغاز شد، مساحت مسجد را تا ۱۶۰۸۶۱ متر رساند. این مقدار مساحت، براى جمعیت نمازگزارى بالغ بر سیصد هزار تن در نظر گرفته شد. تعداد درهاى مسجد نیز در این افزایش تا ۶۴ رسید. ملک فهد که به دنبال مرگ برادرش خالد، در سال ۱۴۰۲ ق./۱۳۶۱ ش. به‌ سلطنت رسید، یکى از کارهاى اساسى خود را رسیدگى به امور حرمین شریفین قرار داد. وى به سال ۱۴۰۹ قمرى، تصمیم گرفت، مسجدالحرام را به صورت بى‌سابقه‌اى افزایش دهد و به اصلاح و ترمیم آن و اطرافش بپردازد. این افزایش تا این تاریخ، بیشترین افزایشى بود که در طول تاریخ مسجدالحرام در این مسجد صورت گرفته بود.
  
−
به علاوه، اقدامات اساسى ديگرى مانند بناى زيرزمين، ايجاد يك طبقه روى طبقه همكف و نيز آماده سازى سطح بالاى طبقه نخست براى اقامه نماز، از كارهايى بود كه صورت گرفت. هچنين براى انتقال زائران به طبقه اول و بام آن، افزون بر سرويس پله‌هاى عادى، چندين بالابر برقى در قسمت‌هاى مختلف مسجد نصب گرديد.
+
افزوده دوم سعودى، به طور عمده در بخش غربى مسجد صورت گرفت و محدوده‌اى به وسعت ۷۶۰۰۰ هزار مترمربع را در این قسمت، به صورت یک مربع در ضلع غربى مسجد بر آن افزود. دو مناره بزرگ که هر یک به ارتفاع ۸۹ متر بود، در آن قسمت بنا گردید. به علاوه سه قبه بزرگ در میانه سطح افزوده شده ساخته شد که هر کدام بر چهار ستون استوار، بنا گردیده است. گفتنى است، تعداد مأذنه‌هاى فعلى مسجدالحرام، نُه عدد مى‌باشد. به علاوه، اقدامات اساسى دیگرى مانند بناى زیرزمین، ایجاد یک طبقه روى طبقه همکف و نیز آماده سازى سطح بالاى طبقه نخست براى اقامه [[نماز]] از کارهایى بود که صورت گرفت. هچنین براى انتقال زائران به طبقه اول و بام آن، افزون بر سرویس پله‌هاى عادى، چندین بالابر برقى در قسمت‌هاى مختلف مسجد نصب گردید.
  
−
جدا از رواق‌هاى افزوده شده، محوطه‌هاى بزرگى در شرق و غرب و جنوب در خارج از مسجد، بدون سقف براى اقامه نماز آماده گرديده است. مساحت تقريبى اين ميادين در شرق- بيرون مسعى- 46000 متر مربع، در جهات ديگر 42000 متر مربع و جمعاً 88000 متر مربع مى‌باشد.
+
جدا از رواق‌هاى افزوده شده، محوطه‌هاى بزرگى در شرق و غرب و جنوب در خارج از مسجد، بدون سقف براى اقامه نماز آماده گردیده است. مساحت تقریبى این میادین در شرق - بیرون مسعى - ۴۶۰۰۰ مترمربع، در جهات دیگر ۴۲۰۰۰ مترمربع و جمعاً ۸۸۰۰۰ مترمربع مى‌باشد. تلاش‌هایى ‌نیز براى‌ بهبود وضع‌ تهویه هوا در مسجدالحرام صورت گرفت که بخشى از آن، از طریق واردکردن هواى خنک به مسجد، از میان ستون‌هاست که از مرکزى در بخش اجیاد با فاصله ۴۵۰ مترى از مسجد، تهیه و آماده و ارسال مى‌شود. اما بیشتر کار خنک کردن مسجد از طریق پنکه‌هاى سقفى است که آنها را ۱۲۹۲ عدد نوشته‌اند.<ref>رسول جعفریان، آثار اسلامى مکه و مدینه، ص۷۲ تا ۷۸.</ref>
−
 
−
تلاش‌هايى‌نيز براى‌بهبود وضع‌تهويه هوا در مسجد الحرام صورت گرفت كه بخشى از آن، از طريق وارد كردن هواى خنك به مسجد، از ميان ستون‌هاست كه از مركزى در بخش اجياد با فاصله 450 مترى از مسجد، تهيه و آماده و ارسال مى‌شود. اما بيشتر كار خنك كردن مسجد از طريق پنكه‌هاى سقفى است كه آنها را 1292 عدد نوشته‌اند.
 
  
 
==پانویس==
 
==پانویس==
 
{{پانویس}}
 
{{پانویس}}
 +
 +
==آرشیو عکس و تصویر==
 +
 +
<gallery mode="packed" heights="170">
 +
پرونده:الحرام0.jpg|تصویر قدیمی از مسجدالحرام
 +
پرونده:الحرام (6).jpg|مسجدالحرام در قرن 13 قمری
 +
پرونده:الحرام00.jpg|تصویر قدیمی از مسجدالحرام
 +
پرونده:الحرام (4).jpg|باب بنی شیبه، یکی از درب های ورودی مسجدالحرام
 +
پرونده:الحرام (16).jpg|باب التکیه، یا باب ام هانی، یکی از درب های ورودی مسجدالحرام
 +
پرونده:الحرام (7).jpg|باب الرحمه یا الأجياد الکبیر، یکی از درب های ورودی مسجدالحرام
 +
پرونده:الحرام (14).jpg|باب العباس، یکی از درب های ورودی مسجدالحرام
 +
پرونده:الحرام (13).jpg|باب الصفا، یکی از درب های ورودی مسجدالحرام
 +
پرونده:الحرام (10).jpg|باب التکیه، یکی از درب های ورودی مسجدالحرام
 +
پرونده:الحرام (11).jpg|باب السلام، یکی از درب های ورودی مسجدالحرام
 +
پرونده:الحرام (9).jpg|باب البغله، یکی از درب های ورودی مسجدالحرام
 +
پرونده:الحرام (8).jpg|باب الأجياد الصغیر، یکی از درب های ورودی مسجدالحرام
 +
پرونده:الحرام (3).jpg|باب بازان، یکی از درب های ورودی مسجدالحرام
 +
پرونده:الحرام (555).jpg|شبستان مسجدالحرام
 +
پرونده:الحرام (112).jpg|شبستان مسجدالحرام
 +
پرونده:مکه (1).jpg|کعبه معظمه در وسط مسجد الحرام
 +
پرونده:الحرام (2).jpg|باب ملک عبدالعزیز، یکی از درب های جدید ورودی مسجدالحرام
 +
پرونده:مکه (14).jpg|تصویر هوایی شبانه از مسجدالحرام
 +
پرونده:مکه (23).jpeg|تصویر هوایی مسجدالحرام خالی از حاجی
 +
 +
</gallery>
  
 
[[رده:اماکن مقدسه مکه]]
 
[[رده:اماکن مقدسه مکه]]
 
[[رده:کعبه]]
 
[[رده:کعبه]]
 +
[[رده:مساجد تاریخی]]
 +
[[رده:اماکن ذکر شده در قرآن]]
 +
[[رده:مقاله های مهم]]

نسخهٔ ‏۷ فوریهٔ ۲۰۲۱، ساعت ۱۳:۱۶

Confirm2.jpg

مسجدالحرام مقدس ترین مسجد مسلمانان واقع در شهر مكه است که كعبه، قبله مسلمانان در آن جاى دارد.

مسجد الحرام در عربستان.jpg

کشور

عربستان

شهر

مکه

  • طول:"32.0'49°39 شرقی
  • عرض:"23.1'25°21 شمالی
عربستان مسجد الحرام در نقشه.PNG
مشاهده در نقشه

نام مسجد الحرام

ابن جوزی وجه تسمیه مسجد الحرام را تحریم صید و قطع شجر در اطرافش گفته است.[۱]

مسجدالحرام و دوره‌هاى تاریخى توسعه آن‌

کشیدن حصار در اطراف مسجدالحرام

پیروزى اسلام در مکه سبب شد تا خانه خدا و اطراف آن، از لوث وجود بتها پاک شود و فضاى مکه را اذان بلال که شعار توحید بود، دربرگیرد. تا این زمان هیچ حصارى و بنایى در اطراف مسجدالحرام نبود. تنها در اطراف کعبه آن سوى محدوده طواف خانه‌هاى عرب‌ها بنا شده بود.

با گسترش اسلام و افزوده شدن به شمار مسلمانان، احساس شد که باید محدوده طواف وسیع‌تر شود. از این رو خلیفه دوم دستور داد تا خانه‌هاى اطراف را بخرند و خراب کنند و به محدوده مسجد بیفزایند؛ همچنین گفت تا دیوارى کمتر از قامت یک انسان در اطراف مسجد بکشند، درهایى نیز در آن بگشایند و مشعل‌هایى بر فراز دیوارها نصب کنند تا مسجد در شب روشن بماند. پرده‌هاى کعبه را نیز عوض کنند.

از آنجا که کعبه و مسجد در معرض سیل بود، کوشش شد تا سیل بندهایى در اطراف آن احداث شود که از هجوم آب و سرازیر شدن آن به مسجد جلوگیرى کند.

بر اساس رسمى کهن به مردمى که در اطراف کعبه زندگى مى‌کردند دستور داده شد بناهاى خود را بلندتر از کعبه نسازند تا بناى کعبه و مسجد تحت الشعاع آنها قرار نگیرد. گفتنى است، پیش از ظهور اسلام ساکنان مکه به احترام کعبه، خانه‌هاى خود را به صورت مربع نمى‌ساختند.

توسعه مسجد در زمان عثمان

پس از اقدامات خلیفه دوم در سال هفدهم هجرى، خلیفه سوم در سال بیست و شش هجرى، بار دیگر بر محدوده مسجد افزود. او دستور داد تا خانه‌هاى دیگرى را خریده و ضمیمه مسجد سازند. میان او و برخى از صاحبان خانه‌ها درگیرى پیش آمد که سرانجام برخى از آنها راضى شدند و برخى نیز ناراضى باقى ماندند.

خلیفه سوم، همزمان با توسعه مساحت مسجد، دستور داد رواق‌هایى براى مسجد ساخته شود. تا آن زمان محیط اطراف کعبه به طور کامل بدون سقف بود و این نخستین بارى بود که بخش‌هایى از آن مسقف مى‌شد.

توسعه مسجدالحرام در خلافت ولید

ولید بن عبدالملک اموى (خلافت از ۸۶- ۹۶ ه.)، در دوره‌اى حکومت مى‌کرد که خزانه بیت‌المال پر از غنایم و اموالى بود که به عنوان خراج و جزیه و عُشْریه از اطراف و اکناف به شام مى‌رسید. او خلیفه‌اى اهل رفاه و علاقه‌مند به ساختن بناهاى باشکوه و پرعظمت بود. از این رو، علاوه بر ساختن جامع اموى در دمشق و توسعه مسجدالنبى در مدینه و بناى بسیارى از اماکن مدینه، بر مساحت مسجدالحرام به مقدار ۱۷۲۵ متر افزود و مسجد را بازسازى کرد. او رواق‌هایى در اطراف مسجد ساخت و آنها را با ستون‌هایى عظیم سرپا نگاه داشت. این ستون‌ها به صورت زیبایى تزیین شد و در قسمت‌هایى از آنها طلا بکار رفت. ولید ناودان خانه خدا را نیز از طلا ساخت که تا به امروز به همین نام شهرت دارد.

ساختمان مسجد در عهد عباسیان‌

منصور، دومین خلیفه عباسى (خلافت از ۱۳۶- ۱۵۸ هجری)، در سفرى که براى حج به مکه آمد، احساس کرد که مسجد گنجایش مسلمانانى را که براى حج آمده‌اند، ندارد. مصمم شد تا با خریدن خانه‌هاى اطراف و ضمیمه کردن آنها به مسجد به توسعه آن اقدام کند. مردمى که صاحب خانه‌هاى اطراف بودند، با چنین تصمیمى مخالفت کردند، اما پس از آن به فروش خانه‌هاى خود رضایت دادند.

در این افزایشِ مساحت، وسعت مسجد دو برابر شد و نزدیک به پنج هزار مترمربع بر مساحت مسجد افزوده گردید. این افزایش در جهت شمال و غرب مسجد صورت گرفت. این بار نیز رواق هایى براى مسجد در اطراف آن ساخته شد. علاوه بر آن، مناره‌اى نیز در رکن غربى مسجد احداث گردید. گسترش تزیینات روى دیوارها و ستون‌ها نیز بیشتر شد. بناى مسجد که در سال ۱۳۷ آغاز شده بود، در سال ۱۴۰ هجرى خاتمه یافت.

«مهدىِ عباسى» فرزند منصور، (خلافت از ۱۵۸-۱۶۹ ه.ق) در سال ۱۶۱ تصمیم‌ به افزایش مجدد مساحت مسجد گرفت و خانه‌هاى بیشترى را خرید و به مسجد ضمیمه کرد. برخى از مردم از واگذار کردن خانه‌هاى خود ابا داشتند. وقتى مهدى عباسى در این باره از موسى بن جعفر علیه السلام سؤال کرد، حضرت به او نوشت: اگر کعبه پس از آمدن مردم‌ به اینجا ساخته شده، یعنى ابتدا مردم در اینجا سکونت داشته‌اند، مردم در واگذار نکردن خانه‌هاى خود اولى هستند اما اگر ابتدا کعبه بوده و مردم پس از آن آمده‌اند، مسجد به زمین‌هاى اطراف خود اولویت دارد. مهدى عباسى با استناد به همین نکته، خانه‌ها را گرفت. پس از آن صاحبان خانه‌ها نزد امام کاظم علیه السلام آمدند و از ایشان خواستند تا از مهدى بخواهد پول خانه‌شان را بدهد و امام چنین کرد.

مساحت افزوده شده به مسجد توسط مهدى عباسى ۸۳۸۰ مترمربع بود. در این توسعه درهاى متعددى را در اطراف مسجد گشود و تا قرن‌ها بعد، به همان صورت باقى ماند. مهدى عباسى در سال ۱۶۴ از کاردانان خواست، طرحى تهیه کنند تا مسجد از ناحیه جنوبى نیز وسعت یابد، به طورى که به صورت تقریبى، مسجد به شکل مربع درآید؛ به گونه‌اى که کعبه در میانه آن قرار گیرد. بدین ترتیب، مجدداً مساحت مسجد به مقدار ۶۵۶۰ مترمربع افزایش یافت و رواق‌هایى در اطراف آن ساخته شد و ستون‌هایى برافراشته گردید. این ستون‌ها هنوز بر سر پا است و کتیبه‌اى که یادگار دوره مهدى عباسى است، بر آن باقى مانده است.

گفتنى است به روزگار مهدى عباسى مسجد در سمت مسعى به اندازه‌اى توسعه یافت که میان مسجد و مسعى‌ فاصله‌اى نماند؛ با این حال، بعدها باز در این محدوده به تدریج خانه‌هایى ساخته شد.

پس از مهدى عباسى، در زمان «معتضد» و «مقتدر عباسى»، قسمت‌هاى کوچکى به بخش‌هاى شمالى و غربى مسجد افزوده شد. از آن جمله محل «دارالندوه» بود که از زمان قُصَىّ بن کلاب در جاهلیت براى مشاوره قریش درباره کارهاى مهم، در کنار مسجدالحرام ساخته شده بود. قرار بر آن بود تا تنها قریشیانى که چهل سال از عمرشان گذشته است، به این مجلس مشورتى وارد شوند. این محل تا اواخر قرن سوم هجرى برپا بود و زمانى که خلفا به حج مى‌آمدند، در آنجا اقامت مى‌کردند. در این زمان، به بناى دارالندوه بى‌توجهى شد و رو به تخریب بود. هرگاه باران مى‌آمد، گِل و لاى آن به مسجدالحرام سرازیر مى‌شد. این امر سبب شکایت امیر مکه به معتضد عباسى (خلافت از ۲۷۹-۲۸۹) شد و وى از خلیفه خواست تا اجازه دهد آنجا را به مسجد بیفزاید یا به محلى براى اقامت حجاج تبدیل کند. معتضد این طرح را پذیرفت و دستورش را صادر کرد. این افزایش در سال ۲۸۱ هجرى صورت گرفت.

«مقتدر» (خلافت از ۲۹۵-۳۲۰) نیز در سمت باب ابراهیم، محدوده‌اى را به مسجد افزود. در دوران مستنصر بالله عباسى (۶۲۳-۶۴۰) کوشش‌هاى زیادى براى بازسازى و نوسازى ‌برخى از بناها صورت گرفت. یادگار این تجدید بناها، کتیبه‌هاى متعددى است که از این خلیفه ‌در جاى‌هاى ‌چندى وجود دارد. از آن جمله براى تجدید بناى مطاف، کتیبه‌اى از این خلیفه در موزه حرم نگهدارى مى‌شود. همچنین براى بناى مسجد البیعه در نزدیکى جمره عقبه، کتیبه‌اى از این خلیفه موجود است که روى دیوار آنجا برقرار مانده است.

پس از آن، جز بازسازى‌هاى اصلاحى که هر از چندى به وسیله خلفا و امیران در مسجدالحرام انجام مى‌یافت، کارى صورت نگرفت. با این حال روشن است که در تمام دوره مملوکى و عثمانى، بناى رواق‌هاى اطراف مسجد، هر از چندى ترمیم و در مواردى از اساس بازسازى مى‌شد. اخبار بسیارى از این بازسازى‌ها را در کتاب هاى تواریخ مکه و کتاب هایى که در تاریخ خلفاى مملوکى و عثمانى نگاشته شده است، مى‌توان دریافت. ننوشتن این افزوده‌ها نخست بدان دلیل است که ضمن آنها توسعه جدى صورت نمى‌گرفته و تنها به نوسازى‌ توجه مى‌شده است. به علاوه، به قدرى اخبار آنها فراوان است که در این مختصر امکان پرداختن به آنها نیست. کتیبه‌هاى متعددى از این بازسازى‌ها به ویژه به روزگار قایتباى، از سلاطین بزرگ مملوکى در قرن نهم هجرى باقى مانده است. در حال حاضر با نگاهى به بناى رواق‌هاى اطراف مسجد مى‌توان دریافت که معمارى آن میراث دوره مملوکى و به‌ ویژه روزگار عثمانى است.

مسجدالحرام در دوره سعودى‌ها

در سال ۱۳۶۸ قمرى، (۱۳۲۸ ش) ملک عبدالعزیز دستور داد تا مسجد را از هر سو توسعه دهند. این توسعه که از سال ۱۳۷۵ قمرى/۱۳۳۵ ش. آغاز شد، مساحت مسجد را تا ۱۶۰۸۶۱ متر رساند. این مقدار مساحت، براى جمعیت نمازگزارى بالغ بر سیصد هزار تن در نظر گرفته شد. تعداد درهاى مسجد نیز در این افزایش تا ۶۴ رسید. ملک فهد که به دنبال مرگ برادرش خالد، در سال ۱۴۰۲ ق./۱۳۶۱ ش. به‌ سلطنت رسید، یکى از کارهاى اساسى خود را رسیدگى به امور حرمین شریفین قرار داد. وى به سال ۱۴۰۹ قمرى، تصمیم گرفت، مسجدالحرام را به صورت بى‌سابقه‌اى افزایش دهد و به اصلاح و ترمیم آن و اطرافش بپردازد. این افزایش تا این تاریخ، بیشترین افزایشى بود که در طول تاریخ مسجدالحرام در این مسجد صورت گرفته بود.

افزوده دوم سعودى، به طور عمده در بخش غربى مسجد صورت گرفت و محدوده‌اى به وسعت ۷۶۰۰۰ هزار مترمربع را در این قسمت، به صورت یک مربع در ضلع غربى مسجد بر آن افزود. دو مناره بزرگ که هر یک به ارتفاع ۸۹ متر بود، در آن قسمت بنا گردید. به علاوه سه قبه بزرگ در میانه سطح افزوده شده ساخته شد که هر کدام بر چهار ستون استوار، بنا گردیده است. گفتنى است، تعداد مأذنه‌هاى فعلى مسجدالحرام، نُه عدد مى‌باشد. به علاوه، اقدامات اساسى دیگرى مانند بناى زیرزمین، ایجاد یک طبقه روى طبقه همکف و نیز آماده سازى سطح بالاى طبقه نخست براى اقامه نماز از کارهایى بود که صورت گرفت. هچنین براى انتقال زائران به طبقه اول و بام آن، افزون بر سرویس پله‌هاى عادى، چندین بالابر برقى در قسمت‌هاى مختلف مسجد نصب گردید.

جدا از رواق‌هاى افزوده شده، محوطه‌هاى بزرگى در شرق و غرب و جنوب در خارج از مسجد، بدون سقف براى اقامه نماز آماده گردیده است. مساحت تقریبى این میادین در شرق - بیرون مسعى - ۴۶۰۰۰ مترمربع، در جهات دیگر ۴۲۰۰۰ مترمربع و جمعاً ۸۸۰۰۰ مترمربع مى‌باشد. تلاش‌هایى ‌نیز براى‌ بهبود وضع‌ تهویه هوا در مسجدالحرام صورت گرفت که بخشى از آن، از طریق واردکردن هواى خنک به مسجد، از میان ستون‌هاست که از مرکزى در بخش اجیاد با فاصله ۴۵۰ مترى از مسجد، تهیه و آماده و ارسال مى‌شود. اما بیشتر کار خنک کردن مسجد از طریق پنکه‌هاى سقفى است که آنها را ۱۲۹۲ عدد نوشته‌اند.[۲]

پانویس

  1. ↑ معجم المصطلحات والألفاظ الفقهية‌، محمود عبدالرحمان‌، ج3، ص279.
  2. ↑ رسول جعفریان، آثار اسلامى مکه و مدینه، ص۷۲ تا ۷۸.


آرشیو عکس و تصویر

  • تصویر قدیمی از مسجدالحرام

  • مسجدالحرام در قرن 13 قمری

  • تصویر قدیمی از مسجدالحرام

  • باب بنی شیبه، یکی از درب های ورودی مسجدالحرام

  • باب التکیه، یا باب ام هانی، یکی از درب های ورودی مسجدالحرام

  • باب الرحمه یا الأجياد الکبیر، یکی از درب های ورودی مسجدالحرام

  • باب العباس، یکی از درب های ورودی مسجدالحرام

  • باب الصفا، یکی از درب های ورودی مسجدالحرام

  • باب التکیه، یکی از درب های ورودی مسجدالحرام

  • باب السلام، یکی از درب های ورودی مسجدالحرام

  • باب البغله، یکی از درب های ورودی مسجدالحرام

  • باب الأجياد الصغیر، یکی از درب های ورودی مسجدالحرام

  • باب بازان، یکی از درب های ورودی مسجدالحرام

  • شبستان مسجدالحرام

  • شبستان مسجدالحرام

  • کعبه معظمه در وسط مسجد الحرام

  • باب ملک عبدالعزیز، یکی از درب های جدید ورودی مسجدالحرام

  • تصویر هوایی شبانه از مسجدالحرام

  • تصویر هوایی مسجدالحرام خالی از حاجی

برگرفته از «https://wiki.ahlolbait.com/index.php?title=مسجد_الحرام&oldid=131359»
آپارات موسسه اهل البیت علیهم السلام کانال عکس نوشته قرآن و حدیث در اینستاگرام تلگرام قرآن و حدیث کانال قرآن و حدیث در ایتا