سید محمد حسینی شاهرودی
مقاله‌ی مربوط به این عنوان از دانشنامه هنوز نوشته نشده است.
(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)
منبع: سایت حضرت آيت الله العظمی حاج سيد محمد حسينى شاهرودى دام ظله
فرازهايى از زندگانى حضرت آيت الله العظمی حاج سيد محمد حسينى شاهرودى دام ظله
ولادت و خانواده معظم‌له:
حضرت آيت الله العظمی حاج سيد محمد حسينى شاهرودى، در ماه جمادى الاول سال 1344 هجرى قمرى، در نجف اشرف ديده به جهان گشودند و در خانواده‌اى رشد و نمو كردند كه از متدين‌ترين و باتقواترين بيوت علمی نجف اشرف به شمار می‌‌رفت، چه آن كه از طرف پدرى، والدى همچون مرحوم آيت الله العظمی حاج سيد محمود حسينى شاهرودى داشتند كه مستغنى از تعريف و بى‌نياز از توصيف می‌‌باشند.
آن شخصيت بزرگ از لحاظ عدالت و تقوا و زهد و ورع و فقاهت زبانزد خاص و عام بودند و پس از فوت مرحوم آيت الله العظمی سيد ابوالحسن اصفهاني قدس سره سال‌هاى متمادى زعامت دينى و علمی و مرجعيت عامه حوزه‌هاى علميه و جهان تشيع را بر عهده داشتند. ذكر احوال ايشان از عهده اين جزوه مختصر خارج است و در كتب مفصله زندگينامه آن مرجع عظيم الشأن همانند كتاب «الامام الشاهرودى» به رشته تحرير درآمده است.
و اما والده حضرت آيت الله العظمی حاج سيد محمد شاهرودى صبيه مرحوم آيت الله شيخ محمدرضا فاضل نيشابورى بود كه از زهّاد معروف و از مدرسين عقائد و اخلاق در حوزه نجف اشرف بشمار می‌‌رفت و روحانيون و فضلاء در جلسه ايشان شركت نموده و از بيانات گوهربار ايشان استفاده می‌‌بردند. والده ماجده معظم‌له بانويى بود مشهور به ترك زرق و برق و زخارف دنيوى و هيچ‌گاه در مقابل سختي‌ها و مرارت‌هايى كه زندگى در نجف اشرف به ويژه در آن زمان داشت خم به ابرو نياورد و با ايمان كامل و با توكل به خدا در كنار همسر عظيم‌الشأن خود زندگى می‌‌كرد و حتى در اواخر ايام مرجعيت عامه مرحوم آيت الله العظمی شاهرودى قدس سره دست از ساده‌زيستى و ترك دنيا بر نداشته به همان رويه حسنه و خداپسندانه ادامه داد.
آن مرحومه در كنار تقوى و تدين داراى مدارج علمی و مراتبى از فضل و كمال بود و منزل ايشان همواره محل تردد بانوان مسلمان بود كه قرائت قرآن و نماز خود را تصحيح نموده و احكام شرعى و مسائل دينى را از ايشان فرامی‌‌گرفتند و حتى فرزندان و نوادگانشان مقدار زيادى از مقدمات و مسائل شرعى و احكام اسلامی و روايات اخلاقى را نزد ايشان فرامی‌‌گرفتند.
حضرت آيت الله العظمی حاج سيد محمد شاهرودى در سايه اين محيط معنوى و پاك تعليمات اوليه و دروس ابتدائى و مقدماتى را نزد والد ماجد و والده ماجده خويش فراگرفتند و ريشه‌هاى ايمان و تقوى و تعاليم اسلامی در وجودشان مستحكم گرديد.
از مرحوم آيت الله العظمی حاج سيد محمود شاهرودى قدس سره چنين نقل شده است كه فرمودند: «من سيد محمد را تا بيست و يك سالگى از خود دور ننمودم» و آن مرحوم چنان تعاليم اسلامی و احكام حرام و حلال را در قلب فرزندان خود جاى داده و راسخ نموده بودند كه آنان ضرب المثل در تطبيق اخلاقيات و احكام اسلامی بودند. به همين لحاظ بود كه حضرت آيت الله العظمی حاج سيد محمد شاهرودى در زمان صباوت اشتهار به صدق لهجه و خلوص نيت داشتند و والد معظم ايشان عقيده كاملى به صفاى روح و طينت پاك ميوه زندگى خود داشتند، ولذا در مواقع شدت و بروز بعض گرفتاري‌ها و ناملايمات به ايشان دستور می‌‌فرمودند كه وضو ساخته در بالاى بام زير آسمان با توجه تمام يك زيارت عاشوراى كامل بخواند كه شايد گشايشى در كار واقع شود و به کرّات پس از خواندن زيارات اثر آن ظاهر شده و مشكل برطرف می‌‌شد.
گوشه‌هايى از اشتغالات علمی حضرت آيت الله العظمی حاج سيد محمد شاهرودى دام‌ظله
مقدمات و سطوح:
معظم‌له مقدمات را نزد والد بزرگوار خود و همچنين مرحوم شيخ على شهر بابكى و مرحوم شيخ شمس زنجانى كه از اساتيد مبرز علم منطق بود فراگرفتند. بعضى از دروس سطح مانند رسائل و مكاسب را نزد والد معظمشان به صورت خصوصى فراگرفتند و كتاب كفاية الاصول را نزد مرحوم آيت الله العظمی ميرزا هاشم آملى قدس سره و مرحوم آيت الله شيخ عبدالحسين رشتى قدس سره حاضر شدند.
تدريس سطوح عاليه:
معظم‌له در ابتدای جوانى از مدرسين سطوح عاليه دروس حوزوى بشمار می‌‌رفتند و رموز و معضلات و مطالب سخت و دشوار كتب درسى را به خوبى براى شاگردان شرح داده و روشن می‌‌نمودند و اين امر همزمان بود با ابتداى حضور ايشان در درس خارج.
حضور در درس خارج:
ايشان در سال 1360 هجرى قمرى، در سن شانزده سالگى به آخرين مرحله دروس حوزوى يعنى درس خارج قدم نهادند و در اين سن و سال كم شروع در درس خارج بى‌سابقه يا كم‌نظير بوده است. ولى ايشان به بركت استعداد خدادادى و نبوغ و ذكاوت فوق‌العاده كه باري تعالى به ايشان عنايت فرموده بود و نيز به سبب تربيت و خط مشى صحيحى كه والد بزرگوارشان ترسيم نموده بودند و به خصوص تأكيد داشتند كه ايشان متمحّض در درس و بحث باشند و از اشتغالات ديگر برحذر باشند، از عمر گرانبها استفاده كامل برده و اوقات خود را با جدّ و جهد فراوان در راه تحصيل و تعليم صرف می‌‌نمودند.
ايشان مدت مديدى در جلسات درس خارج شركت نموده و از محضر درس آيت الله العظمی حاج سيد محمود شاهرودى قدس سره بهره كافى برده و از علوم ايشان استفاده كامل می‌‌نمودند. تا اين كه خود به درجات عاليه اجتهاد نائل آمدند و در عين حال تا آخرين جلسات درس والد معظم خود شركت نمودند و تقريرات درس اصول و فقه ايشان را به رشته تحرير درآوردند.
تقريرات درس خارج:
درس خارج داراى مفاهيم مشكل و اصطلاحات دشوار و معانى عميق می‌‌باشد كه دقت بسزائى را می‌‌طلبد و بخصوص در زمان سابق كه بسيارى از كتاب‌ها و شرح‌هاى فعلى موجود نبود بسيارى از مطالب غامض اين علم شريف در اجمال و ابهام قرار می‌‌گرفت.
در چنين شرايطى روشن است كه بسيارى از پويندگان معرفت و طالبان علوم آل محمد صلى الله عليه و آله كه تازه در اين وادى قدم گذاشته‌اند كاملاً به عمق مطالب پى نبرده و مقصود استاد بر آن‌ها روشن نمی‌‌شود و در اينجاست كه اهميت مجلس تقرير دوباره درس خارج نمودار می‌‌گردد. به همين جهت معظم‌له هر روزه پس از اتمام درس خارج والد معظم، بلافاصله جلسه ديگرى تشكيل داده و درس را از ابتدا شرح می‌‌نمودند و كاملاً توضيح می‌‌دادند. و عده زيادى از بيانات ايشان استفاده می‌‌بردند.
شركت در مجلس استفتاء:
معظم‌له از اركان مجلس استفتاء مرحوم آيت الله العظمی حاج سيد محمود شاهرودى قدس سره بودند، كه در اين مجلس استفتاءاتى كه از طرف شيعيان نقاط مختلف جهان كه از مقلدين آن مرحوم بودند می‌‌رسيد پاسخ داده می‌‌شد.
اين مجلس استفتاء با حضور جمعى از بارزترين فضلاء و علماء حوزه علميه نجف اشرف برگزار می‌‌گرديد و مسائل مهم و بغرنج در آن جلسه مطرح می‌‌شد و پس از بحث و بررسى لازم آن‌ها را به نظر مبارك مرحوم آيت الله العظمی شاهرودى قدس سره می‌‌رساندند و ايشان آخرين حكم را صادر می‌‌فرمودند.
كسب اجازه اجتهاد:
معظم‌له در سال 1375 هجرى قمرى، پس از بروز مدارج علمی و كمالى و پس از امتحان‌هاى متعددى كه از ايشان به عمل آمد موفق به كسب اجازه اجتهاد از مرحوم آيت الله العظمی حاج سيد محمود شاهرودى قدس سره شدند، با توجه به آن كه آن مرحوم در زمينه اعطاء اجازه اجتهاد در حوزه علميه نجف اشرف معروف به «ذوالشهادتين» بودند، يعنى در امتحان اجتهاد چنان سختگيرى و دقتى می‌‌كردند كه اجازه اجتهاد ايشان ارزش اجازه اجتهاد از دو نفر از علماء را داشت. همچنين معظم‌له از مرحوم آيت الله العظمی سيد جمال الدين گلپايگانى قدس سره كه از شاگردان مبرّز ميرزاى نائينى قدس سره بودند اجازه اجتهاد دريافت نمودند.
تدريس خارج فقه و اصول:
معظم‌له اولين جلسات تدريس خارج را تقريباً در سال 1383 هجرى قمرى، در سن سى و نه سالگى و در مسجد هندى كه از مهمترين مراكز تدريس در حوزه علميه نجف اشرف به شمار می‌‌رفت شروع نمودند و همچنان در مجلس درس والد معظم شركت می‌‌جستند و تاكنون در كنار خدمات اجتماعى و اشتغالات علمی، روزى دو جلسه بحث خارج فقه و اصول ايراد می‌‌نمايند، و شاگردانى مبرز و با فضل به جامعه اسلامی تحويل داده‌اند و در حال حاضر عده زيادى از شخصیت هاى علمی و دينى كه در بلاد مختلف مشغول به خدمت و ترويج احكام و تدريس در حوزه‌هاى علميه و دانشگاه‌ها و ارائه خدمات در مسئوليت‌هاى مختلف هستند از شاگردان ايشان می‌‌باشند.
ارجاع احتياطات:
معظم‌له پس از سال‌ها تدريس فقه و اصول و در كنار آن شركت در درس والد معظم خويش و به لحاظ عوامل متعددى همچون نبوغ خدادادى و توفيقات ربانى و سعى و كوشش در تعليم و تعلم و شركت فعال در مجالس استفتاءات و مباحثات علمی به بالاترين درجات علم و كمال نائل آمدند و رفته رفته رشد فكرى و سطح علمی و مراتب اجتهاد و تقواى ايشان بر همگان روشن شده و ظاهر گرديد، لذا مرحوم آيت الله العظمی شاهرودى ايشان را شايسته تقليد ديدند و در سال 1388 هجرى قمرى مقلدين خود را در احتياطات مسائل شرعى به فرزند برومند خود ارجاع دادند و بدين جهت بود كه عده‌اى از مؤمنين پس از ارتحال آن مرجع عاليقدر در سال 1394 هجرى قمرى، به تقليد فرزند ايشان گرويدند. پس از آن به درخواست عده كثيرى از مؤمنين از ايران و عراق و كشورهاى ديگر در سال 1398 هجرى قمرى، رساله عمليه ايشان به زبان فارسى و عربى، در نجف اشرف به چاپ رسيد.
هجرت به حوزه علميه قم:
در پى اخراج معظم‌له توسط رژيم بعث عراق از نجف اشرف به جمهورى اسلامی ايران در سال 1400 هجرى قمرى، ايشان در شهر مقدس قم رحل اقامت افكندند و همچنان به تدريس فقه و اصول و تربيت و تهذيب شاگردان پرداخته و منشأ خيرات و بركات و خدمات كثيره و حل مشكلات شرعى و اجتماعى می‌‌باشند. همچنين در مجلس استفتاء ايشان كه هر هفته با حضور عده‌اى از مجتهدين و علماء برجسته حوزه علميه قم برقرار می‌‌شود، سؤالات شرعى كه به صورت كتبى از داخل و خارج كشور می‌‌رسد پاسخ داده می‌‌شود.
تأليفات معظم‌له
تأليفات مطبوع:
- «ذخيرة المؤمنين ليوم الدين» رساله عمليه به زبان عربى؛
- «توضيح مناسك الحج» مناسك حج به زبان عربى؛
- «دروس في احكام النساء» به زبان عربى؛
- «كتاب الطهارة» تقريرات بحث خارج فقه ايشان است كه توسط اخوى گرانقدرشان جناب آيت الله حاج سيد حسين حسينى شاهرودى كه از علماء برجسته و مدرسين حوزه علميه قم می‌‌باشد، به رشته تحرير درآمده است.
- «كتاب الصوم» احكام روزه به زبان عربى؛
- «رساله توضيح المسائل» رساله عمليه به زبان فارسى؛
- «توضيح مناسك حج» احكام حج به زبان فارسى؛
- «رساله توضيح المسائل» به زبان اردو؛
- كتاب استفتائات فارسى؛
- كتاب درس‌هايى ويژه بانوان؛
- «رساله مختصر الاحكام» به زبان اردو.
تأليفات مخطوط:
- حاشيه بر عروة الوثقى؛
- كتاب فى الحدود؛
- تقريرات مرحوم آيت الله العظمی حاج سيد محمود شاهرودى قدس سره؛
- كتاب استفتاءات به زبان عربى كه در دست چاپ است.
سجاياى روحى و مزاياى اخلاقى حضرت آيت الله العظمی حاج سيد محمد شاهرودى دام‌ظله
معظم‌له با آن كه در جميع امور، متخلق به اخلاق اسلامی و متمسك به روش ائمه اطهار عليهم السلام هستند ولى بعضى صفات حسنه ايشان بارزتر است كه ذيلاً به پاره‌اى از آن‌ها اشاره می‌‌شود:
ايشان اسوه زهد، اخلاص، تقوى، حسن خلق، برخورد خوب و گشاده‌روئى با مردم هستند و از هر گونه تكبر و توجه به ماديات منزه می‌‌باشند، در مقابل مؤمنين به قدرى متواضع و فروتن می‌‌باشند كه هر شخصى در اولين برخورد مجذوب اخلاق ايشان می‌‌شود.
معظم‌له همواره به كوچك و بزرگ ابتدا سلام نموده و كراراً مشاهده شده كه با خادمان خود بر سر يك سفره نشسته‌اند. هيچ‌گاه از همنشينى و هم‌صحبت شدن با فقرا و مستضعفين دورى نمی‌‌نمايند و در مجالس آن‌ها شركت می‌‌كنند. در مباحثات علمی به طرف مقابل احترام گذاشته و در كمال صبر و متانت به سخنان وى گوش می‌‌دهند و پس از اتمام با لحنى آرام شروع به جواب می‌‌نمايند.
گاهى كه در مسير راهى می‌‌روند و شخصى مسأله‌اى سؤال می‌‌كند و يا اين كه حاجت ديگرى دارد، به قدرى ايشان را سرپا معطل می‌‌كند كه همراهان خسته شده و به ستوه می‌‌آيند ولى خود آن جناب با كمال صبر و متانت به سؤالات طرف پاسخ می‌‌گويند و مشكل او را برطرف می‌‌كنند. در برخورد با مشكلات و گرفتاري‌هاى مردم با صبر و حوصله بسيار به حل و فصل آن‌ها می‌‌پردازند و به خاطر چنين صفاتى است كه در قلوب مؤمنين جاى گرفته و از محبوبيت فوق العاده‌اى در ميان اجتماع برخوردارند.
و از صفات حسنه ايشان مداومت بر مستحبات و ترك مكروهات و صبر در عبادت و اقامه نمازهاى مستحبى و تلاوت قرآن و خواندن ادعيه مأثوره و زيارات و توسلات به معصومين عليهم‌السلام است.
عدالت و تقوای ايشان به پايه‌اى است كه مرحوم آيت الله العظمی حاج سيد محمود شاهرودى قدس سره در مواقع كسالت و در زمان كهولت سن، ايشان را به جاى خود به اقامه نماز جماعت می‌‌گماردند و بارها ديده شده بود كه پس از آن كه ايشان نماز را شروع می‌‌كردند آن مرجع والامقام به مسجد آمده و به ايشان اقتدا می‌‌نمودند.
معظم‌له به تبعيت از سيره ائمه اطهار عليهم‌السلام از قديم‌الايام به اكرام ضيف و مهمان‌نوازى اهتمام ورزيده و درب منزل خود را باز گذارده‌اند. ايشان ملجأ و مأواى مستضعفين و درماندگان می‌‌باشند. ولذا بيت رفيع ايشان همواره پذيراى عده زيادى از گرفتاران و مبتلايان و ابناء السبيل است كه هر كدام را به فراخور حال و به حسب امكانات مساعدت نموده و گرفتارى آن‌ها را حل می‌‌نمايند.
از خصوصيات بارز معظم‌له اهتمام به شئون طلاب علوم دينى است كه تا حد توان از هر نحو كمك به آنان مضايقه نمی‌‌نمايند و در صرف سهم مبارك امام عليه السلام می‌‌فرمايند: اولويت با طلاب فقير و محصل است و هرگاه مبالغى از حقوق شرعيه را نزد ايشان می‌‌آورند. فوراً آن را به مستحقين از روحانيون و پس از آن به موارد مقرره شرعيه تقسيم می‌‌نمايند.
معظم‌له با نصايح حكيمانه خود راهنما و مشعل هدايتى به اخلاص است و همواره به مؤمنين و دوستان مي‌فرمايند كه جميع اعمال و رفتار خود را قربةً الى الله و به جهت كسب ثواب اخروى انجام دهيد و حتى كارهاى روزمره و عادى را مقدمه براى انجام وظائف شرعى و طاعات و عبادات و براى جلب رضاى الهى قرار دهيد.
از جمله نصايح ايشان و دستورالعملى كه نسبت به خصوص طلاب علوم دينى دارند آنست كه دروس علمی خود را مقدم همه كارها قرار دهند و بيشتر همت و وقت خود را صرف آن نمايند، على الخصوص تعليم فقه آل محمد صلى الله عليه و آله كه مبين و راهنماى حلال و حرام الهى بوده و دستور العملي‌ست كه شامل تمام ابعاد زندگى بشرى در جميع مراحل و زمان‌ها می‌‌باشد.
عشق و علاقه بى‌حد ايشان نسبت به پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام زبانزد خاص و عام می‌‌باشد. ايشان از ايام قديمه در نجف اشرف علاوه بر آن كه ملتزم به شركت در مجلس هفتگى توسل به ابا عبد الله الحسين عليه السلام در بيت رفيع والد معظم خود و سایر مجالس ذكر اهل بيت عليهم‌السلام بودند، در منزل خود نيز شب‌هاى جمعه مجلس عزادارى و توسل به ائمه اطهار عليهم‌السلام برقرار نموده و تعظيم شعائر اسلامی می‌‌نمودند. و به قدرى بر مصائب جد بزرگوارشان حضرت ابا عبدالله الحسين عليهم‌السلام گريه می‌‌نمايند كه همچون والد گراميشان جزو بكائين بر سيدالشهداء عليه السلام شمرده می‌‌شوند.
محبت اهل بيت عليهم‌السلام چنان با وجود ايشان ممزوج شده كه تا زمانى كه در نجف اشرف اقامت داشتند هر روزه به زيارت مولى المتقين حضرت امیرالمومنین عليه السلام مشرف می‌‌شدند و همچنين بيش از صد بار با پاى پياده به كربلاى حسينى مشرف شدند و همواره به زيارت ديگر عتبات مقدسه عراق مشرف می‌‌شدند. و پس از اخراج از عراق به همين رويه حسنه ادامه داده و ملتزم می‌‌باشند كه هر روز به زيارت مرقد مطهر حضرت معصومه عليهاالسلام دخت گرامی امام موسى بن جعفر عليه السلام در شهر مقدس قم مشرف شوند.
و در بيت رفيعشان هر هفته روزهاى جمعه و در ايام وفات، مجلس عزادارى و در ايام محرم و صفر مجلس سوگوارى حضرت ابا عبدالله الحسين عليه السلام برقرار می‌‌باشد. و نيز در ايام مواليد اهل بيت و اعياد مذهبى مجالس باشكوهى در بيت معظم‌له برقرار می‌‌شود و همچنين در عين كثرت اشتغالات در سال چندين بار به زيارت امام على بن موسى الرضا عليه السلام مشرف می‌‌شوند و از انوار مقدسه آن حضرت كسب فيض می‌‌نمايند.
خدمات اجتماعى حضرت آيت الله العظمی حاج سيد محمد شاهرودى دام ظله
معظم‌له در زمان مرجعيت مرحوم والد خود به موازات اشتغالات علمی، در خدمات وسيعى كه از سوى بيت رفيع آن مرحوم به جهان تشيع ارائه می‌‌شد، نقش بسزائى داشتند و در كنار برادر مكرمشان جناب مستطاب آيت الله حاج سيد على حسينى شاهرودى كه همواره يار و ياور مرحوم آيت الله العظمی حاج سيد محمود شاهرودى قدس سره بود، گام‌هاى بلندى در اين راه برمی‌‌داشتند كه ذكر اين خدمات در اين جزوه مختصر ميسر نيست.
معظم‌له پس از رحلت والد معظمشان به چنين رويه‌اى ادامه داده و تاكنون منشأ خدمات بسيارى براى جامعه اسلامی بوده‌اند كه در اينجا به گوشه‌اى از آن‌ها به صورت فهرست اشاره می‌‌شود: كمك به طلاب حوزه‌هاى علميه به طرق مختلف مثل پرداخت شهريه در مقاطع مختلف به طلاب، پرداخت شهريه حوزه‌هاى علميه بعض شهرستان‌ها، كمك به هزينه‌هاى مختلف روحانيون، واگذارى اراضى جهت منزل مسكونى طلاب، اعطاى اجازه براى صرف حقوق شرعيه در مدارس علميه و مراكز اسلامی در ايران و كشورهاى ديگر.
فرستادن وكلا و مبلغين و تشويق آن‌ها براى ترويج احكام اسلامی به نقاط مختلف ايران و كشورهاى ديگر، اعزام مبلغين و روحانيون به مناطق محروم شيعه‌نشين كه در معرض هجوم دينى و اعتقادى دشمنان هستند و اعطاى كمك‌هاى اقتصادى به ساكنان آن مناطق، كمك به گرفتاران، مستضعفين و فقراء در زمينه‌هاى مختلف مثل هزينه معالجه، سفر، تعمير و خريد منزل، ازدواج و غيره و حل و فصل نزاع‌ها و مشكلات اجتماعى، تاسيس مجتمع مسكونى جهت اسكان طلاب، كمك به ابناءالسبيل و آوارگان و كسانى كه از وطن خود دور مانده‌اند، تأسيس حسينيه و كمك به ساخت مساجد، حسينيه‌ها، مدارس علميه، كتابخانه‌ها، بيمارستان‌ها، درمانگاه‌ها و مراكز بهداشتى مثل حمام و غيره بخصوص در روستاها و مناطق محروم، كمك به مجالس تعظيم شعائر مانند مجالس سوگوارى و اعياد و كمك به مراكز مذهبى فرهنگى و مجتمع‌هاى اسلامی در داخل و خارج و بسيارى خدمات ديگر كه ذكر يكايك آن‌ها موجب تطويل می‌‌شود.
در پايان اميد است با مسطور نمودن اين كلمات قليله توانسته باشيم گوشه‌اى گرچه اندك از زندگانى پرعظمت حضرت آيت الله العظمی حاج سيد محمد حسينى شاهرودى دام‌ظله و همچنين بيت رفيع مرحوم آيت الله العظمی حاج سيد محمود حسينى شاهرودى قدس سره را تبيين نموده و اين هاديان شيعيان در زمان غيبت حضرت ولى عصر حجة بن الحسن عجل الله تعالى فرجه الشريف را بهتر بشناسانيم.
