کنزالدقائق و بحرالغرائب (کتاب)

نویسنده	محمد بن محمدرضا القمی المشهدی
موضوع	تفاسیر شیعه
زبان	عربی
تعداد جلد	14
تحقيق‌	حسين‌ درگاهي‌
كنزالدقائق و بحر الغرائب

اثر تفسیری میرزا محمد مشهدى قمى(م 1125 ق)است که غالبا با نقل روایات به تفسیر آیات پرداخته است.

مولف

مولف از علماى امامى قرن دوازدهم هجرى است كه در قم به دنیا آمد و تحصیلات خود را در قم و مشهد گذراند و تا پایان عمر نیز در مشهد ماندگار شد. صاحب روضات الجنات از وى به عنوان عالم فاضل و جامع، ادیب و محدث فقیه یاد كرده است.

میرزا محمد در زمینه ادبیات، علم بلاغت، ادعیه، فقه، زندگى ائمه معصوم علیهم السلام و شرح بر صحیفه سجادیه آثارى دارد، اما مشهورترین اثر او تفسیر كنزالدقائق است.

علت شهرت وى به مشهدى آن است كه در جوار حضرت امام على بن موسى الرضا علیه السلام در شهر مقدس مشهد اقامت گزید. وى از محضر ملا محسن فیض كاشانى بهره برد و در تفسیر قرآن از راه و روش او پیروى كرد.

تالیفات او عبارتند از:

كنزالدقائق و بحرالغرائب فى تفسیرالقرآن، نجاح الطالب فى المعانى والبیان، حاشیه تفسیر كشاف، التحفة الحسینیه، سلّم درجات الجنة.

روش تفسيرى كنز الدقائق

جهت بيان روش مصنف ابتدا به ذكر اقوال بزرگان مى‌پردازيم: علامه مجلسى« ره» در تقريظ خود بر تفسير كنز الدقائق مى‌فرمايد: آيات الهى را با آثار مروى از اهل بيت« عليهم السلام» تفسير نموده است، و تلاش خود را در استخراج روايات تفسيرى از بين اخبار بذل نموده و قرآن و سنت را در تفسير خود جمع كرده است. مرحوم آغا جمال الدين خوانسارى نيز در تقريظ خود مى‌نويسند: اين كتاب را از تفاسير معتبر و كتب مشهور روايى جمع‌آورى نموده است.

صاحب روضات الجنات مى‌نويسد: كتابى است بزرگ در تفسير قرآن با احاديث اهل بيت عصمت« عليه السلام» كه هيچ مؤلفى قبل از او همانند آن را تأليف نكرده است. وى معتقد است: تفسير« كنز الدقائق» به جهت بيان سند روايات، ذكر تناسب آيات با همديگر، حل و فصل مشكلات الفاظ آيات، بيان وجوه مختلف اعراب، تبيين لغات و قرائت‌هاى مختلف بر تفسير نور الثقلين برترى دارد. و نيز تفسير نور الثقلين از كتاب« تأويل الآيات الظاهرة فى فضائل العترة الطاهرة» و بعضى تفاسير ديگر نقل نمى‌كند، امّا كنز الدقائق از اين كتابها فراوان نقل كرده است.

صاحب الذريعه مى‌فرمايد: تفسيرى است بر مبناى روايات اهل بيت« عليهم السلام» نظير تفسير« نور الثقلين». ليكن بجهت ذكر اسانيد، بيان ارتباط آيات، ذكر اعراب و... بهتر از آن مى‌باشد، گو اينكه مقتبس از آن است با زياداتى. تمام آيات قرآن را به شيوه مزجى شرح مى‌دهد و سپس به نقل اخبار مى‌پردازد.

مصنف نيز در بيان انگيزه خود مى‌فرمايد: در گذشته حاشيه‌اى بر تفسير زمخشرى و حاشيه‌اى بر حاشيه شيخ بهايى بر تفسير« انوار التنزيل» بيضاوى نگاشتم، پس از آن به فكر افتادم كه تفسيرى تأليف كنم كه هم شامل اسرار تنزيل باشد و هم شامل روايات منقول از ائمه اطهار« عليهم السلام».

آيت اللّه معرفت در مقدمه خود بر چاپ انتشارات جامعه مدرسين مى‌نويسد:« تفسير جامعى است كه شامل روايات اهل بيت« عليهم السلام» و سائر امورى است كه مرتبط با قرائت، تنزيل، اعراب، لغت و دقائق ادبى، مى‌باشد، در كنار مطالب فلسفى و عرفانى، كه دانش پژوهان مراكز علمى خصوصا طلاب و فضلا، براى بررسى آيات قرآنى از آن بى‌نياز نمى‌باشند.» « به حق تفسير جامع و كاملى است كه انسان را از مراجعه به بسيارى تفاسير معتبر، بى‌نياز مى‌كند.»

ايشان در« التفسير و المفسرون» ج 2 صفحه 338 مى‌فرمايد:« اين تفسير ما حصل تفاسير مهم اماميه است. حسن تعبير بيضاوى را اختيار نموده، كما اينكه استاد او فيض كاشانى نيز آن را برگزيده است. اسلوب شيخ طبرسى در مجمع را اختيار نموده است، و گزيده‌اى از كشّاف و حواشى شيخ بهايى را استفاده كرده است. اين تفسير جمع بين عقل و نقل نموده، روايات منسوب به اهل بيت« عليهم السلام» را نقل مى‌نمايد و مانند فيض مناسبتهاى ادبى، كلامى و عرفانى را بى‌بيان رها نكرده است.».

آقاى سيد محمد على ايازى در« المفسرون حياتهم و منهجهم» صفحه 595 مى‌نويسد:« تفسيرى است كه شامل تمام آيات قرآن مى‌باشد، با حصل مهمترين تفاسير اماميه و اهل سنت است، آميخته‌اى است بين نقل و عقل، نقل احاديث اهل بيت« عليهم السلام» و كلام بيضاوى در تفسيرش، كما اينكه استاد ايشان ملا محسن فيض در صافى انجام داده است، با اين تفاوت كه( در جايى كه روايتى نبوده) فيض، برخى كلمات بيضاوى را گزيده است اما كنز، نفس كلمات و عبارات را آورده و كلمات اصحاب و مفسرين را اضافه مى‌كند.

از منظرى ديگر، اين تفسير، از تفاسير بلاغى و ادبى و شرح و حاشيه‌اى بر تفسير بيضاوى نيز محسوب مى‌گردد.»

با بررسى اجمالى اين تفسير و با توجه به اقوال علماء درباره آن، خصوصيات كلى تفسير را مى‌توان اينچنين ترسيم كرد:

1- شامل همه آيات قرآن مى‌باشد.

2- روائى است، سعى در جمع‌آورى روايات تفسيرى با ذكر اسناد آنها، نموده است.

3- متعرض مباحث شأن نزول، قرائت، لغت، تجزيه و تركيب و نكات بلاغى، مى‌گردد.

4- اجتهادى است، مطالب را گاهى تجزيه و تحليل و نقد و تأييد مى‌نمايد و نظر خود را ابراز مى‌كند.

5- روايات خود را از تفسير نور الثقلين گرفته و از كتاب تفسير الآيات الظاهرة فى شأن العترة الطاهرة و بعض تفاسير روايى ديگر نقل مى‌كند.

6- بيانات مختلف خود را از تفسير بيضاوى دارد، مقدارى از تفسير كشاف و مجمع نيز اضافه نموده است.

7- شامل مباحث كلامى، فلسفى و عرفانى نيز مى‌باشد.

8- از شيوه مزجى استفاده مى‌نمايد.

9- تفسيرى است كه به تأويل بيانى و روائى پرداخته است.

10- گاهى به تناسب اقوال مختلف را نقل مى‌نمايد.

بيضاوى و كنز

ميرزا محمد مشهدى به تفاسير كشاف و بيضاوى، علاقه خاصى داشته است، به گونه‌اى كه حاشيه‌اى بر كشاف و حاشيه‌اى بر حاشيه شيخ بهايى بر بيضاوى دارد، همين امر سبب شده است كه معظم تفسير بيضاوى را با عين عبارات آن در كنز الدقائق نقل نمايد، و بدليل وضوح اين مطلب كمتر مطالب را رسما به بيضاوى استناد مى‌دهد، فقط گاهى اوقات مى‌فرمايد:« قال البيضاوى». بدين جهت اكثر مطالب تفسيرى كنز الدقائق از تفسير بيضاوى است، غالب بحثهاى لغوى، معانى، بيانى، بحثهاى علوم قرآنى ابتداى سوره‌ها مانند، تعداد آيات، مكى، مدنى بودن، بحثهاى كلامى و نقل اقوال اشعريه، خوارج، معتزله. بحثهاى ادبى و نقل اقوال زجاج، خليل، ابن كيسان، اخفش، نقل قرائات از ابن كثير، نافع، ابى عمر، عاصم، كسائى، ابن عامر، يعقوب و گاهى ابن عباس، ابن مسعود و ديگران، حتى بخشى از« اقول» ها از تفسير بيضاوى است. گاهى نيز از تفسير كشاف و مجمع البيان، با ذكر و يا بى‌ذكر نام آنان، نقل مى‌نمايد.

البته اين بدان معنا نيست كه در اينگونه مطالب، مطلبى اضافه، يا كم نكند، بلكه، گاهى اوقات نظرات بيضاوى را نمى‌پذيرد و يا خود، بسط بيشترى مى‌دهد، مانند بحث تخصصى ادبى راجع به ضمير فصل در جلد 1 ص 134- 135 ذيل آيه 5 سوره بقره، كه تفصيل مطلب از خود اوست.

البته در بحثهاى فقهى، بطور طبيعى با استفاده از روايات اهل بيت« ع» نظر مى‌دهد و گاهى اوقات نظرات بيضاوى را نقد مى‌كند. مانند نقد نظر بيضاوى راجع به نزول حرمت خمر جلد 2 ص 323 ذيل آيه 219 سوره بقره، يا ابراز نظرى، عام‌تر از نظر بيضاوى مانند ج 2 ص 355 ذيل آيه 234 بقره مى‌فرمايد: و الاحسن ان يقال:... و گاهى كلام بيضاوى كه غير اختلافى باشد، نقل مى‌كند و در موارد اختلافى نظر اماميه را بيان مى‌كند. مانند آيه 6 سوره مائده آيه وضوء ج 4 ص 45 به بعددر بحثهاى كلامى نيز، گاهى به كلام بيضاوى بسنده مى‌كند، مانند ج 1 صفحه 114 و 115 ذيل آيه 3 سوره بقره بحث ايمان و بحث فسق ج 1 ص 300 ذيل آيه 26 سوره بقره.

گاهى همان كلام را بشكل مزجى مقدارى توضيح و بسط مى‌دهد، مانند بحث قدرت خداوند ذيل آيه 20 سوره بقره( إن اللّه على كل شي‌ء قدير) جلد اول صفحه 231- 232.و گاهى كلام بيضاوى را ناديده گرفته و نظر اماميه را فقط با نقل روايات بيان مى‌نمايد. مانند جلد 4 صفحه ذيل آيه 103 سوره انعام( و هو يدرك الابصار).

در حروف مقطعه، كنز، نظراتى بيش از روايات منقول( و غالبا موجود در نور الثقلين) ابراز نداشته، و در بيان منقول از بيضاوى نيز وجوه رمز بودن آنها مطرح مى‌شود. همچنين بحثى راجع به اعراب و آيه بودن آنها نقل مى‌كند. جلد يك صفحه 102 ذيلى« الم».

نسخه ‌هاى تفسير كنز الدقائق

نسخه‌هاى متعددى از اين تفسير در دست است، از جمله‌ 1- يك دوره از عصر مؤلف در كتابخانه شيخ عبد الحسين تهرانى كه به كتابخانه جعفريه مدرسه هندى كربلا منتقل گرديده است.

2- يك دوره كه دو مجلد آن خط مؤلف است، در كتابخانه وقفى شيخ محمد صالح برعانى در كربلا مى‌باشد.

3- سه مجلد در كتابخانه آستان قدس‌

4 دو مجلد دركتابخانه مدرسه سپهسالار( شهيد مطهرى« ره»)

5- چند نسخه در كتابخانه آيت اللّه مرعشى در قم‌

6- نسخه استاد شانه‌چى كه به كتابخانه آستان قدس رضوى منتقل شده است.

7- نسخه موجود در كتابخانه مركزى دانشگاه تهران‌

8- نسخه‌اى شامل ربع اول و دوم كه بر آنها تقريظهاى علامه مجلسى و محقق خوانسارى مى‌باشد، در كتابخانه مجلس موجود و تحت شماره 12073 نگهدارى می‌شود.

اين تفسير اخيرا به تحقيق آقاى حسين درگاهى در 14 جلد به قطع وزيرى و جلد گالينگور توسط مؤسسه چاپ و نشر وزارت ارشاد در سال 1366 شمسى به زيور طبع آراسته گرديد.

محقق با استفاده از نسخه موجود در دانشگاه تهران، نسخه استاد شانه‌چى موجود در آستان قدس رضوى نسخه كتابخانه مدرسه شهيد مطهرى، نسخه كتابخانه مهم شيخ على نمازى شاهرودى، نسخه كتابخانه ملى، نسخه كتابخانه مرحوم سيد جلال الدين محدث ارموى، نسخه‌هاى كتابخانه آيت اللّه مرعشى و نسخه مجلس شوراى اسلامى به شيوه ذيل عمل كرده است.

1- سعى در ارائه متن اصح و اكمل، بر مبناى نسخ ياد شده.

2- استخراج روايات و مقابله آنها با متن و ذكر مصادر آنها در پاورقى.

3- نشان دادن اختلاف‌هاى حايز اهميت بين نسخ و بين نسخ و مصادر.

4- استخراج اقوال و ذكر منابع آنها در پاورقى.

آدرس‌هاى داده شده در اين مقاله، بر اساس اين تحقيق می ‌باشد. فهرستى از آيات تفسير شده نيز ابتداى هر جلد ارائه گرديده است.

چاپ ديگرى از اين تفسير از طرف انتشارات جامعه مدرسين حوزه علميه قم در 15 جلد با قطع وزيرى و جلد گالينگور در سال 1407 هجرى قمرى 1366 شمسى، با تحقيق مرحوم حاج آغا مجتبى عراقى« ره» و مقدمه آيت اللّه معرفت، به بازار كتاب عرضه شد.

محقق احاديث را بر مصادر آن عرضه نموده، تصحيح كرده و با توضيح بعضى لغات مشكل، شرح پاره‌اى احاديث، توضيح برخى مطالب و ذكر مصادر روايات و منابع بعضى اقوال در پاورقى، مراجعه را براى پژوهشگران، آسان كرده است. در پايان برخى مجلدات نيز فهرستى از مطالب پاورقى به همراه فهرست سوره‌هاى بحث شده، ارائه گرديده است.

منابع

• محمدرضا ضمیری، کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی.
• مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، نرم افزار جامع التفاسیر [لوح فشرده]، بخش کتابشناسی.

متن کتاب كنزالدقائق و بحر الغرائب

كنزالدقائق و بحر الغرائب

كنزالدقائق و بحر الغرائب

***

تفسیر قرآن
درباره تفسیر قرآن:	تفسیر قرآن -تاریخ تفسیر - روشهای تفسیری قرآن
اصطلاحات:	اسباب نزول -اسرائیلیات -سیاق آیات
شاخه های تفسیر قرآن:	تفسیر روایی (تفاسیر روایی) • تفسیر اجتهادی (تفاسیر اجتهادی) • تفسیر فقهی ( تفاسیر فقهی) • تفسیر ادبی ( تفاسیر ادبی) • تفسیر تربیتی ( تفاسیر تربیتی) • تفسیر كلامی ( تفاسیر كلامی) • تفسیر فلسفی ( تفاسیر فلسفی ) • تفسیر عرفانی (تفاسیر عرفانی ) • تفسیر علمی (تفاسیر علمی)
روشهای تفسیری قرآن:	ازجهت منابع: عقلی ، روایی، قرآن به قرآن از جهت شکل: ترتیبی، موضوعی
تفاسیر به تفکیک مذهب مولف:	تفاسیر: همه تفاسیر (بدون تفکیک مذهب) - تفاسیر شیعه - تفاسیر اهل سنت مفسرین: همه مفسرین - مفسرین شیعه - مفسرین سنی