قرائت حفص از عاصم

قرائت حفص از عاصم قرائت متداول قرآن در میان مسلمانان جهان است.

یگانه قرائتی که دارای سندی صحیح و با پشتوانه جمهور مسلمین استحکام ‌یافته، قرائت‌ حفص است. این قرائت در طی قرون پی در پی تا امروز همواره میان‌مسلمانان متداول بوده و هست و تداول آن به چند سبب برمی‌گردد:

عاصم

ابوبكر عاصم ابى النجود بن بهدله از قراء طبقه سوم و از مردم كوفه است و پس از يحيى بن وثاب قرار دارد. قبل از واقعه طاعون در سال ١٣١(ه‍ـ.ق) از دنيا رفت.

خوانسارى در كتاب روضات الجنّات، در ترجمه احوال عاصم مى‌نويسد: «وى از پارساترين و پرهيزكارترين قرّاء و رأى او درست‌ترين آراء در قرائت به شمار مى‌رود. مساعى عاصم در موضوع قرائت، بيش از همه قراء جلب نظر مى‌كند».

حفص

ابوعمرو حفص بن سليمان بن مغيره بزاز اسدى كوفى مشهور به حفص بوده است. او را ربيب يعنى فرزند همسر عاصم مى‌دانند. وى در سال ٩٠ (ه‍ـ.ق) بدنيا آمد. چنانكه مى‌نويسند: «حفص پنج آيه - پنج آيه، قرائت را از عاصم اخذ كرده بود. همانند كودكى كه قرآن را از استاد خود مى‌آموزد، قرآن را از او فراگرفت». زنجانى حفص را اين گونه مى‌شناساند: «او مردى عالم، عامل و آگاه‌ترين اصحاب عاصم نسبت به قرائت او بوده است».

ویژگی قرائت حفص از عاصم

آیت الله معرفت این قرائت را از بین قرائت ها قرائتی ویژه می داند و در مورد آن می گوید: یگانه قرائتی كه دارای سندی صحیح و با پشتوانه جمهور مسلمین استحكام یافته، قرائت حفص است این قرائت در طی قرون پی در پی تا امروز همواره میان مسلمانان متداول بوده و هست و تداول آن به چند سبب برمی گردد:

1. سبب اول، همان است كه قبلاً به آن اشاره شد در واقع قرائت حفص همان قرائت عامه مسلمانان است زیرا حفص و استاد او عاصم شدیدا به آنچه كه باقرائت عامه و روایت صحیح و متواتر میان مسلمانان موافق بود، پایبند بودند. این قرائت را عاصم از شیخ خود ابوعبدالرحمان سلمی و او از امام «امیرالمؤمنین» اخذ كرده است و علی علیه السلام به هیچ قرائتی جز آنچه با نص اصلی وحی كه میان مسلمانان از پیامبر صلی الله علیه و آله متواتر بوده، قرائت نمی كرده است.

این قرائت را عاصم به شاگرد خود حفص آموخته است. از این رو در تمامی ادوار تاریخ مورد اعتماد مسلمانان قرار گرفت و این اعتماد عمومی صرفاً از این جهت بوده است كه با نص اصلی و قرائت متداول توافق و تطابق داشته است نسبت این قرائت نیز به حفص به این معنانیست كه این قرائت مبتنی بر اجتهاد حفص است، بلكه این یك نسبت رمزی است برای تشخیص این قرائت و قبول قرائت حفص، به معنا قبول قرائتی است كه حفص اختیار كرده و پذیرفته است، زیرا این قرائت از روز نخست بین مسلمانان متواتر و متداول بوده است.

2. عاصم در بین قرا، معروف به خصوصیات و خصلت هایی ممتاز بوده كه شخصیتی قابل توجه به او بخشیده است. وی ضابطی بی‌نهایت استوار و در اخذ قرآن از دیگران بسیار محتاط بوده است، لذا قرائت را از کسی غیر از ابوعبدالرحمان‌ سلمی که از علی علیه السلام فراگرفته بود، اخذ نمی‌کرد و آن را بر زر بن حبیش که قرائت را از ابن مسعود آموخته بود، عرضه می‌کرد.

ابن عیاش می‌گوید: «عاصم به من گفت: هیچکس جز ابوعبدالرحمان حرفی از قرآن را برای من قرائت نکرد و من هر وقت که از پیش وی بازمی‌گشتم، مسموعات‌ خود را درباره قرآن به زر بن حبیش عرضه می‌کردم. ابوعبدالرحمان نیز قرائت را از علی علیه السلام و زر بن حبیش از عبدالله بن مسعود، اخذ کرده بودند». از این جهت است که ‌به تعبیر ابن خلکان: «عاصم در قرائت، یگانه مورد عنایت و توجه بوده است‌». به ‌این ترتیب، در تمام دوره‌های تاریخ قرائت عاصم قرائتی بوده که بر همه قرائت‌ها ترجیح داشته و بین عامه مسلمانان رواج داشته و همگان بدان توجه داشته ‌اند.

قاسم بن احمد خیاط (متوفی 292) که از افراد حاذق و مورد وثوق بود، در قرائت‌ عاصم امام به شمار می‌آید و از این جهت مردم اتفاق بر آن داشتند تا قرائت او را بر دیگر قرائت‌ها ترجیح دهند.

در ابتدای قرن چهارم، در جلسه قرائت ابن مجاهد قاری بغداد، پانزده تن‌ متخصص قرائت عاصم وجود داشته است و ابن مجاهد تنها قرائت عاصم را به آنان ‌تعلیم می‌داد. نفطویه، ابراهیم بن محمد (متوفی 323) که پنجاه سال آموزش ‌قرائت را به عهده داشت، هر وقت که جلسه خود را آغاز می‌کرد، قرآن را به قرائت‌ عاصم می‌خواند و پس از آن به قرائت‌های دیگر می‌پرداخت.

امام احمد بن حنبل نیز قرائت عاصم را بر دیگر قرائت‌ها ترجیح می‌داد، زیرا مردم کوفه که اهل علم و فضیلت‌ بودند، قرائت عاصم را پذیرفته بودند. همان طور که ذهبی نقل کرده است: «احمد بن حنبل گفته است: عاصم مورد وثوق بود و من قرائت او را اختیار کرده‌ام‌».

لذا تمام ائمه قرائت کوشش کرده‌اند تا اسناد قرائت ‌خود را به عاصم به روایت‌ حفص به خصوص متصل کنند. امام شمس الدین ذهبی می‌گوید: «بالاترین چیزی‌ که برای ما به وقوع پیوست‌ بدست آوردن قرائت قرآن عظیم از طریق عاصم است‌».

او سپس اسناد خود را متصلا تا حفص نقل می‌کند که او از عاصم و عاصم از ابوعبدالرحمان سلمی و وی از علی علیه السلام و از زر بن حبیش و او از ابن مسعود گرفته و این دو (علی و ابن مسعود) آن را از پیامبر صلی الله علیه و آله اخذ کرده و پیامبر صلی الله علیه و آله نیز به واسطه ‌جبرئیل از خداوند گرفته است.

از این ‌رو، همواره بزرگان و شاخص‌های فقهای امامیه، قرائت عاصم به روایت ‌حفص را ترجیح داده و برگزیده‌اند زیرا آن را یگانه قرائت‌ برتر و مطابق با لهجه ‌فصیح قریش که قرآن بر وفق آن نازل گشته می‌دانستند که عرب و مسلمانان بر آن ‌توافق دارند.

دانشمند بزرگ و مجاهد ابوالحسن ثابت ‌بن اسلم حلبی از شاگردان برجسته‌ تقی الدین ابوالصلاح حلبی و جانشین او در آن دیار که حدود سال (460) به درجه ‌رفیع شهادت نائل گشت، کتابی ارزنده در ترجیح و توجیه قرائت عاصم نگاشته و روشن ساخته که قرائت او همان قرائت قریش است.

نیز ابوجعفر رشیدالدین محمد بن علی بن شهر آشوب (متوفی 588) در کتاب ‌پرارج خود «المناقب‌» گوید: «عاصم قرائت را از ابوعبدالرحمان سلمی فراگرفته که ‌او نیز قرائت تمامی قرآن را از علی امیرمؤمنان علیه السلام دریافت نموده و اضافه می‌کند فصیح‌ترین قرائات، قرائت عاصم است زیرا از ریشه آن فراگرفته و هر آنچه‌ دیگران کج رفته‌اند، او راه استوار را انتخاب نموده است‌».

همچنین فقیه گرانمایه ابومنصور جمال الدین حسن بن یوسف، ابن مطهر علامه حلی (متوفی 762) در کتاب‌ «المنتهی‌» گوید: «بهترین قرائت‌ها نزد من قرائت ‌عاصم است‌».

قاری بزرگ قدر عمادالدین استرآبادی - از علمای قرن نهم - کتابی در خصوص ‌قرائت عاصم نوشته و سند خود را به او بیان داشته است. این رساله در این باب ‌یگانه است و برای دختر شاه طهماسب صفوی نگاشته و در خاتمه آن، آنچه را که ‌از شاطبی در قصیده شاطبیه‌اش فوت شده، یادآور شده و استدراک نموده است.

معلم و قاری بزرگ مصطفی فرزند محمدابراهیم تبریزی، مقیم مشهد مقدس که ‌در قرن یازده می‌زیسته (ولادت وی به سال 1007 بوده) رساله‌ای ارزنده در اسناد قرائت عاصم تالیف نموده است. خلاصه کتب فراوان و متعددی بر دست ‌بزرگان ‌علما درباره ارزش قرائت عاصم به رشته تحریر درآمده و همواره دانشمندان با جمهور مسلمین در بها دادن به قرائت عاصم هم دوش و هم صدا بوده‌اند که بر اهمیت‌شان این قرائت دلالت دارد. علاوه بر مزایای دیگر که شرح آن رفت.

• 3. از طرف دیگر، حفص که قرائت عاصم را در مناطق مختلف رواج داده به ‌انضباط و استواری شایسته‌ای معروف بود و از این جهت همه مسلمانان علاقه‌مند بودند تا قرائت عاصم را به خصوص از وی اخذ کنند. علاوه بر آن که حفص، اعلم ‌اصحاب عاصم نسبت ‌به قرائت او بوده و در حفظ و ضبط قرائت عاصم بر ابوبکر بن عیاش، هم ردیف خود پیشی گرفته بود.

ابوعمرو دانی گوید: «حفص کسی است که قرائت عاصم را برای مردم تلاوت ‌می‌کرد و در ترویج آن می‌کوشید. او در بغداد و در مکه به آموزش قرائت عاصم ‌همت گماشت‌».

ابن المنادی گفته است: «پیشینیان حفص را در حفظ و ضبط قرآن برتر از ابن عیاش می‌دانستند و او را به ضبط کامل قرائتی که از عاصم آموخته بود، توصیف کرده‌اند».

شاطبی درباره وی می‌گوید: «و حفص و بالاتقان کان مفضلا، حفص به جهت ‌دقت و اتقان در قرائت، برتر از دیگران شمرده می‌شد».

ارباب نقد و تحقیق روایت ‌حفص را از عاصم روایتی صحیح می‌دانند. ابن معین‌ گوید: «روایت صحیحی که از قرائت عاصم باقی است، روایت‌ حفص بن سلیمان است‌». با این کیفیت، قرائتی که بین همه مسلمانان رواج یافت، قرائت عاصم از طریق ‌حفص است.

• 4. علاوه بر آن اسناد حفص در نقل قرائت عاصم از علی امیرالمؤمنین علیه السلام، اسنادی صحیح و عالی است که در دیگر قرائت‌ها نظیر ندارد، زیرا: اولاً عاصم قرائت را به طور کامل از احدی غیر از شیخ و استاد خود ابوعبدالرحمان سلمی اخذ نکرده که شخصیتی بزرگ و موجه به شمار می‌آمد و اگر عاصم این قرائت را بر دیگری عرضه کرده است، صرفاً برای حصول اطمینان‌ بوده است.

ابن عیاش می‌گوید: «عاصم بن من گفت: احدی حرفی از قرآن را برای من قرائت ‌نکرد، مگر ابوعبدالرحمان سلمی که قرآن را از علی علیه السلام اخذ کرده است. من موقعی‌ که از نزد ابوعبدالرحمان بازمی‌گشتم، آنچه را که فراگرفته بودم بر زر بن حبیش که ‌قرائت را از عبدالله بن مسعود اخذ کرده بود، عرضه می‌کردم‌».

ثانیا هیچگاه عاصم با استاد و شیخ خود ابوعبدالرحمان سلمی مخالفت‌ نورزید زیرا یقین داشت آنچه را از او فراگرفته، دقیقاً همان است که او از علی علیه السلام‌ فراگرفته است. عاصم در این باره گوید: «من در قرائت هیچ اختلافی با ابوعبدالرحمان سلمی نداشتم و در هیچ مورد با قرائت او مخالفت نورزیدم، زیرا به یقین می‌دانستم که ابوعبدالرحمان سلمی نیز در هیچ موردی با قرائت علی علیه السلام ‌مخالفت نورزیده است‌».

ثالثا عاصم، اختصاصا اسناد طلایی و عالی قرائت‌ خود را به ربیب خود حفص منتقل کرده و نه به هیچ کس دیگر! و این فضیلت ‌بزرگی است که تنها حفص در بین ‌دیگر قراء، بدان ممتاز است. این همان شایستگی ویژه است که برای حفص فراهم ‌آمد تا مسلمانان به او روی آورند و تنها قرائت او را بپذیرند.

حفص می‌گوید: «عاصم‌ به من گفت: قرائتی را که به تو آموختم، همان قرائتی است که از ابوعبدالرحمان‌ سلمی اخذ کرده‌ام و او عیناً از علی علیه السلام فراگرفته است و قرائتی را که به ‌ابوبکر بن عیاش آموختم، قرائتی است که بر زر بن حبیش عرضه کرده‌ام و او از ابن مسعود اخذ کرده بود».

تطابق قرائت کربلایی کاظم با قرائت حفص

گفته شده قرائت کربلایی کاظم که با عنایت الهی به یکباره، حافظ کل قرآن گردید. با قرائت همگانی و مصاحف موجود تطابق داشته، بر اساس قرائت حفص از عاصم بوده است.

کتابشناسی قرائت حفص

• كتاب «دراسات فی اهمية قراءة عاصم» به زبان عربی با موضوع كاوشی درباره اهميت قرائت عاصم از قراء سبعه مشهور قرآن، پايان‌نامه دكتری احمد زرنگار، عضو هيئت علمی دانشكده صدا و سيما و مشاور قرآنی معاونت فرهنگی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی است كه با راهنمايی سيد محمدباقر حجتی نگاشته شده و انتشارات بين‌المللی الهدی آن را چاپ نموده است.

• اهمیت قرایت عاصم به روایت حفص از اکرم خدایی اصفهانی: این کتاب توسط نشر رایزن در سال ١٣٧٨ منتشر شده است.

منابع

• محمدهادی معرفت، ویژگی قرائت‌ حفص، در دسترس در دانشنامه موضوعی قرآن، تاریخ بازیابی: 19 آذرماه 1392.
• كربلايی كاظم ساروقی قرآن را با قرائت حفص از عاصم از حفظ می‌خواند، سایت احسن الحدیث.
• خدایی اصفهانی، اکرم، اهمیت قرایت عاصم به روایت حفص، نشر رایزن، تهران، ١٣٧٨، در دسترس در

کتابخانه دیجیتال نور، بازیابی: 24 اردیبهشت 1393.