عید فطر

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو

عيد، به معناى بازگشت مكرر است و در شريعت مخصوص روز فطر و قربان است؛ از آنجايى كه آن روز در شريعت، روز خوشى و مسرت قرار داده شده است به هر روزى كه در آن خوشى و سرور باشد، عيد گفته مى شود.[۱] عيد فطر يكى از دو عيد بزرگ در سنت اسلامى است كه درباره آن احاديث و روايات بيشمار وارد شده است. مسلمانان روزه دار كه ماه رمضان را به روزه دارى به پا داشته و از خوردن و آشاميدن و بسيارى از كارهاى مباح ديگر امتناع ورزيده اند، اكنون پس از گذشت ماه رمضان در نخستين روز ماه شوال اجر و پاداش خود را از خداوند می طلبند، اجر و پاداشى كه خود خداوند به آنان وعده داده است.

اعمال روز عید فطر

عيد فطر داراى اعمال و عباداتى است كه در روايات معصومين(ع) به آنها پرداخته شده و ادعيه خاصى نيز آمده است. از سخنان معصومين(ع) چنين مستفاد می ‌شود كه روز عيد فطر، روز گرفتن مزد است. و لذا در اين روز مستحب است كه انسان بسيار دعا كند و به ياد خدا باشد و روز خود را به بطالت و تنبلى نگذراند و خير دنيا و آخرت را بطلبد. و در قنوت نماز عيد مى‌خوانيم:

«... اسئلك بحق هذا اليوم الذى جعلته للمسلمين عيدا و لمحمد صلى الله عليه و آله ذخرا و شرفا و كرامة و مزيدا ان تصلى على محمد و آل محمد و ان تدخلنى فى كل خير ادخلت فيه محمدا و آل محمد و ان تخرجنى من كل سوء اخرجت منه محمدا و آل محمد، صلواتك عليه و عليهم اللهم انى اسالك خير ما سئلك عبادك الصالحون و اعوذ بك مما استعاذ منه عبادك المخلصون‌»

بارالها! به حق اين روزى كه آن را براى مسلمانان عيد و براى محمد(ص) ذخيره و شرافت و كرامت و فضيلت قرار دادى از تو مى‌خواهم كه بر محمد و آل محمد درود بفرستى و مرا در هر خيرى وارد كنى كه محمد و آل محمد را در آن وارد كردى و از هر سوء و بدى خارج سازى كه محمد و آل محمد را خارج ساختى، درود و صلوات تو بر او و آنها، خداوندا، از تو مى‌طلبم آنچه بندگان شايسته‌ات از تو خواستند و به تو پناه مى‌برم از آنچه بندگان خالصت‌به تو پناه بردند.

در صحيفه سجاديه نيز دعايى از امام سجاد(ع) به مناسبت وداع ماه مبارك رمضان و استقبال عيد سعيد فطر وارد شده است:

«اللهم صل على محمد و آله و اجبر مصيبتنا بشهرنا و بارك لنا فى يوم عيدنا و فطرنا و اجعله من خير يوم مر علينا، اجلبه لعفو و امحاه لذنب و اغفرلنا ما خفى من ذنوبنا و ما علن ... اللهم انا نتوب اليك فى يوم فطرنا الذى جعلته للمؤمنين عيدا و سرورا و لاهل ملتك مجمعا و محتشدا، من كل ذنب اذنبناه او سوء اسلفناه او خاطر شرا اضمرناه توبة من لا ينطوى على رجوع الى.»

پروردگارا! بر محمد و آل محمد درود فرست و مصيبت ما را در اين ماه جبران كن و روز فطر را بر ما عيدى مبارك و خجسته بگردان و آن را از بهترين روزهايى قرار ده كه بر ما گذشته است كه در اين روز بيشتر ما را مورد عفو قرار دهى و گناهانمان را بشوئى و خداوندا بر ما ببخشايى آنچه در پنهان و آشكارا گناه گردانيم ...

خداوندا! در اين روز عيد فطرمان كه براى مؤمنان روز عيد و خوشحالى و براى مسلمانان روز اجتماع و گردهمائى قرار دادى از هر گناهى كه مرتكب شده‌ايم و هر كار بدى كه كرده‌ايم و هر نيت ناشايسته‌اى كه در ضميرمان نقش بسته است‌به سوى تو باز مى‌گرديم و توبه مى‌كنيم، توبه‌اى كه در آن بازگشت‌به گناه هرگز نباشد و بازگشتى كه در آن هرگز روى آوردن به معصيت نباشد.

بارالها! اين عيد را بر تمام مؤمنان مبارك گردان و در اين روز، ما را توفيق بازگشت‌به سويت و توبه از گناهان عطا فرما.» [۲]

تعیین عید سعید فطر

عید فطر اولین روز ماه شوال است؛ از این رو، با رؤیت هلال ماه شوال در پایان روز ۲۹ ماه رمضان و یا گذشت ۳۰ روز از اول ماه رمضان، آغاز ماه شوال و عید فطر ثابت می‌شود.

بر اساس برخی روایات، ماه رمضان، پیوسته ۳۰ روز است و هیچ‌گاه کمتر از آن نمی‌شود.[۳] گروهی از قدما نیز بدان قائل بودند.[۴] اما در مقابل، بعضی روایات بیان می‌کند که ماه رمضان همچون دیگر ماه‌ها در نوسان است؛ می‌تواند ۲۹ یا ۳۰ روزه باشد.[۵] بیشتر فقها قائل به این دیدگاه‌اند .

فضیلت عید سعید فطر در روایات

شب عید فطر ، شب جوائز

عَن رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم: در روایتی طولانی در فضیلت ماه رمضان، از پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم نقل شده است: و چون شب عید فطر-كه شب جوائز نام دارد- فرا رسد، خداوند پاداش عمل‌ كنندگان را بدون حساب و شمارش ببخشد.

و چون صبح روز عید فرا رسد خداوند فرشتگان را به همه ‌ی شهرها بفرستد. پس در زمین فرود آیند و سر كوچه‌ ها و گذرها بایستند و [ با صدایى كه آن را همه‌ ی آفریده‌ هاى خدا جز جن و آدمیان می‌شنوند] گویند: اى امّت محمّد! به سوى پروردگار كریم [براى نماز عید] بیرون شوید كه او پاداش فراوان دهد و گناهان بزرگ را بیامرزد.

و چون سوى محلّ برگزارى نماز عید روند خدا عزّ و جلّ به فرشتگان فرماید: اى فرشتگان من! مزد كارگر- چون كار خود را انجام دهد- چیست؟ عرضه دارند: معبودا و سیدا! این که مزدش را كامل پرداخت کنی.

خداوند عزّ و جلّ فرماید: شما را گواه مى ‌گیرم كه من پاداش روزه‌ ی رمضان و نمازشان را خشنودى و آمرزش خود از ایشان قرار دادم. و چون سوى محلّ برگزارى نماز عید روند خدا عزّ و جلّ به فرشتگان فرماید: اى فرشتگان من! مزد كارگر- چون كار خود را انجام دهد- چیست؟ عرضه دارند: معبودا و سیدا! این که مزدش را كامل پرداخت کنی

و خداوند [خطاب به بندگان خویش] مى‌ فرماید: اى بندگان من! [هر چه مى‌ خواهید] از من بخواهید كه به عزت و جلال خودم سوگند که امروز در این اجتماع خویش، هر چه براى دنیا وآخرت خود بخواهید عطا مى‌ كنم.

و به عزت و جلال خودم سوگند تا وقتی كه مرا مراقب خود بدانید[ و از من بترسید] شما را در پناه مى‌ گیرم و نزد كسانى كه در دوزخ جاودانند رسوایتان نسازم.

باز گردید كه آمرزیده شدید همانا مرا خشنود كردید و من از شما خشنود شدم.

در ادامه می‌فرماید: پس فرشتگان به خاطرآنچه-که خداوند در روز عید فطر به این امت ارزانى فرموده است- شاد مى‌شوند و به یکدیگر بشارت داده و تبریك گویند. [۶]

روزعید سعید فطر روز پاداش نیکوکاران

اميرالمؤمنين على(عليه السلام) در يكى از اعياد فطر خطبه‌ اى خوانده ‌اند و در آن مؤمنان را بشارت و مبطلان را بيم داده‌اند.

خطب اميرالمومنين على بن ابى طالب عليه السلام يوم الفطر فقال:

ايها الناس! ان يومكم هذا يوم يثاب فيه المحسنون و يخسر فيه المبطلون و هو اشبه بيوم قيامكم، فاذكروا بخروجكم من منازلكم الى مصلاكم خروجكم من الاجداث الى ربكم و اذكروا بوقوفكم فى مصلاكم و وقوفكم بين يدى ربكم، و اذكروا برجوعكم الى منازلكم، رجوعكم الى منازلكم فى الجنه.

عباد الله! ان ادنى ما للصائمين و الصائمات ان يناديهم ملك فى آخر يوم من شهر رمضان، ابشروا عباد الله فقد غفر لكم ما سلف من ذنوبكم فانظروا كيف تكونون فيما تستانفون .[۷] اى مردم! اين روز شما روزى است كه نيكوكاران در آن پاداش مى‌گيرند و زيانكاران و تبهكاران در آن مايوس و نا اميد مى‌گردند و اين شباهتى زياد به روز قيامتتان دارد، پس با خارج شدن از منازل و رهسپار جايگاه نماز عيد شدن به ياد آوريد خروجتان از قبرها و رفتنتان را به سوى پروردگار، و با ايستادن در جايگاه نماز به ياد آوريد ايستادن در برابر پروردگارتان را و با بازگشت‌به سوى منازل خود، متذكر شويد بازگشتتان را به سوى منازلتان در بهشت‌برين، اى بندگان خدا، كمترين چيزى كه به زنان و مردان روزه‌دار داده مى‌شود اين است كه فرشته‌اى در آخرين روز ماه رمضان به آنان ندا میدهد و میگويد: «هان!بشارتتان باد، اى بندگان خدا كه گناهان گذشته‌تان آمرزيده شد، پس به فكر آينده خويش باشيد كه چگونه بقيه ايام را بگذرانيد.»

روز عید سعید فطر روز اتحاد مسلمین

در روایتی امام رضا عليه السلام فرمود:

«اگر كسى بپرسد كه چرا روز فطر عيد قرار داده شده است، گفته خواهد شد: براى اين كه مسلمانان روزى داشته باشند كه همگى در يك مكان گرد آيند و در صحرايى باز جانب خداوند عزوجل آشكار شوند و او را براى انعام و لطفى كه درباره آنان كرده و با عبادت يك‌ ماهه كه برايشان واجب كرده بود مقربشان ساخته، حمد و سپاس گويند و آن روز عيد محسوب مى‌شود و روز اجتماع همه مسلمين است و روز افطار و روز پرداخت زكات و بخشش به فقرا و روز رغبت و تشويق و روز ناله و زارى به درگاه بارى تعالى است و براى اين كه آن روز اول و آغاز روزهاى سال جديد است و در آن روز به خلاف روزهاى يك‌ ماهه پيش، روز خوردن و آشاميدن است زيرا در نزد اهل حق ماه رمضان اولين ماه سال است و خداوند چنان مى‌پسنديد كه آن روز (فطر) را روز اجتماع مسلمانان قرار دهد تا در آن روز او را سپاس گويند و تقديس و تكريم كنند».

به اين دليل و حكمتى كه امام به آن اشاره كرد روز فطر را خدا عيد براى مسلمانان قرار داد تا در آن جمع شوند و به يكديگر تبريك بگويند بر توفيقى كه خدا در گرفتن يك ماه روزه در ماه رمضان به آنان عطا كرده است.

روز عید سعید فطر روز اهدای جوائز الهی

جابر از امام باقر علیه السّلام روایت كرده‌ كه آن حضرت فرمود: رسول خدا صلّى اللَّه علیه و آله فرمود:

چون روز اول شوّال فرا مى ‌رسد منادیى ندا مى‌ كند: اى مۆمنان در این صبحگاه بشتابید براى جوائزتان .[كه به پاداش عبادات رمضان می‌دهند]

سپس فرمود: اى جابر جوائز خداوند متعال كه مانند جوائز این پادشاهان نیست.آنگاه فرمود: امروز روز جائزه است . [۸]

ماه رمضان ماه مسابقه و عید فطر روز اعلام نتایج

امام حسن مجتبى علیه السّلام در روز عید فطر گروهى را دید كه مشغول بازى و خنده بودند. پس در حالى كه به آنان اشاره می‌كرد به اصحاب خویش فرمود:

همانا خداوند عزّ و جلّ ماه رمضان را میدان مسابقه براى بندگان خود قرار داده است تا با طاعت و عبادت خود براى رسیدن به رضوان و خشنودى خداوند از یكدیگر پیشى بگیرند. پس گروهى در این میدان تاختند و به خشنودى الهى فائز شدند و عدّه‌اى دیگر عقب افتادند و تقصیر كردند و زیان دیدند.»

پس شگفتا و بسیار شگفتا از آن‌كه به خنده و بازى مشغول باشد در چنین روزى كه نیكوكاران در این روز پاداش مى‌ یابند و تقصیركاران زیان مى ‌بینند.

و قسم به خدا كه اگر حجاب از میان برخیزد و پرده كنار رود بى‌تردید و حتما نیكوكار مشغول نیكوكارى خود شود و بدكردار گرفتار زشتكارى خود باشد. [۹]

عید سعید فطر از منظر بزرگان

عید سعید فطر از منظر امام خمینی ( ره )

مسلمانان روزه دار که ماه رمضان را به روزه دارى به پا داشته و از خوردن و آشامیدن و بسیارى از کارهاى مباح دیگر امتناع ورزیده اند، اکنون پس از گذشت ماه رمضان در نخستین روز ماه شوال اجر و پاداش خود را از خداوند مى‌ طلبند، اجر و پاداشى که خود خداوند به آنان وعده داده است.

عید فطر یکى از دو عید بزرگ در سنت اسلامى است که درباره آن احادیث و روایات بسیاری وارد شده است. مسلمانان روزه دار که ماه رمضان را به روزه دارى به پا داشته و از خوردن و آشامیدن و بسیارى از کارهاى مباح دیگر امتناع ورزیده اند، اکنون پس از گذشت ماه رمضان در نخستین روز ماه شوال اجر و پاداش خود را از خداوند مى‌طلبند، اجر و پاداشى که خود خداوند به آنان وعده داده است.

از نظر حضرت امام(س) عید فطر بعد از یک ماه روزه داری جشن میهمانی و عید برای ضیافت الهی و وصال است وجشن پیروزی بر هوای نفس و شیطان و موفقیت بر انجام دستورالهی است. حضرت امام(س) می فرمایند: « عید شریف فطر عید است براى ضیافة اللَّه، و عید شریف قربان عید است براى لقاء اللَّه و آن عید که ضیافة اللَّه است، مقدمه است براى لقاء اللَّه‌.» [۱۰]

عید سعید فطر از منظر مقام معظم رهبری

... روز عيد فطر از جمله‌ى مناسبت هايى است كه امّت اسلامى مى‌تواند از آن منتفع شود و خوشبختانه در اسلام از اين مناسبت ها بسيار است. اين روز براى همه‌ى مسلمانان جهان عيد است؛ روزى است كه مسلمانان بعد از يك ماه روزه‌دارى و عبادت و توجّه و تذّكر، با دل هايى كه براى جلب رحمت و نورانيّت الهى آماده شده است، با اقامه‌ى نماز و اجتماعات گوناگون، گرد هم جمع مى‌شوند و اين براى دنياى اسلام يك فرصت است. همه‌ى اعياد و مناسبتهاى اسلامى بايد اين خاصيت را براى ما داشته باشد كه دلهاى ما مسلمانان را به هم نزديك كند. امروز مسلمانان بيش از هميشه احتياج دارند به اين‌كه دل هايشان را به هم نزديك كنند.

... روز عيد فطر از جمله‌ى مناسبت هايى است كه امّت اسلامى مى‌تواند از آن منتفع شود و خوشبختانه در اسلام از اين مناسبت ها بسيار است. اين روز براى همه‌ى مسلمانان جهان عيد است؛ روزى است كه مسلمانان بعد از يك ماه روزه‌دارى و عبادت و توجّه و تذّكر، با دل هايى كه براى جلب رحمت و نورانيّت الهى آماده شده است، با اقامه‌ى نماز و اجتماعات گوناگون، گرد هم جمع مى‌شوند و اين براى دنياى اسلام يك فرصت است. همه‌ى اعياد و مناسبت هاى اسلامى بايد اين خاصيت را براى ما داشته باشد كه دل هاى ما مسلمانان را به هم نزديك كند. امروز مسلمانان بيش از هميشه احتياج دارند به اين‌كه دل هايشان را به هم نزديك كنند. ... [۱۱]

عید سعید فطر از منظر آیه الله جوادی آملی

بهترین دمى كه انسان دارد در ماه مبارك رمضان است كه «انفاسكم فیه تسبیح‌»; نفس كشیدن در این ماه «سبوح قدوس‌» گفتن است; لذا امام سجاد(ع) مى‌فرماید: سلام بر تو اى عید اولیاى الهى. اینكه مى‌بینیم در آخر ماه مبارك رمضان عید فطر مى‌گیرند، چون جایزه‌هاى یك ماه را به ما مى‌دهند; در حقیقت محصول ماه مبارك رمضان است. این ضیافة الله، آن لقاء الله را در بر دارد و عظمت از آن ماه شوال نیست، بلكه عظمت از آن ماه مبارك رمضان است كه نتیجه یك ماهه را در روز عید مى‌دهند.


چگونگی بجا آوردن نماز عید سعید فطر

نماز عید فطر دو رکعت است، در رکعت اوّل بعد از خواندن حمد و سوره باید پنج تکبیر بگوید و بعد از هر تکبیر یک قنوت بخواند و بعد از قنوت پنجم تکبیر دیگری بگوید و به رکوع رود، بعد دو سجده به جا آورد و برخیزد و در رکعت دوم چهار تکبیر بگوید و بعد از هر تکبیر قنوت بخواند و تکبیر پنجم را بگوید و به رکوع رود و بعد از رکوع دو سجده به جا آورد و تشهّد بخواند و سلام گوید.

در قنوت این نماز هر دعایی کافی است، ولی مناسب است این دعا را به قصد ثواب بخواند:

«اَللّهُمَّ اَهْلَ الْکبْرِیاءِ وَ الْعَظِمَة وَ اَهْلَ الْجُودِ وَ الْجَبَرُوتِ وَ اَهْلَ الْعَفْوِ وَ الرَّحْمَةِ وَ اَهْلَ التَّقْوی وَالْمَغْفِرَةِ اَسْئَلُک بِحَقِّ هذَا الْیَوْمِ الَّذِی جَعَلْتَهُ لِلْمُسْلِمینَ عیداً وَ لِمحَمَّد صَلَّی اللّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ ذُخْراً وَ شَرَفاً وَ کرامَةً وَ مَزیداً اَنْ تُصَلِّی عَلی مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد وَ اَنْ تُدْخِلَنِی فی کلِّ خَیْر اَدْخَلْتَفیهِ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّد وَ اَنْ تُخْرِجَنی مِنْ کلِّ سُوء اَخْرَجْتَ مِنْهُ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّد صَلَواتُک عَلَیْهِ وَ عَلَیْهِمْ اَللّهُمَّ اِنّی اَسْئَلُک خَیْرَ ما سَئَلَک بِهِ عِبادُک الصّالِحُونَ وَ اَعُوذُ بِک مِمّا اسْتَعاذَ مِنْهُ عِبادُک الْمـُخْلَصُونَ».

مستحبّات نماز عید سعید فطر

مستحبّ است در نماز عید فطر امور زیر را به امید ثواب پروردگار رعایت کند:

1ـ قرائت نماز عید را بلند بخواند.

2ـ بعد از نماز دو خطبه بخواند مانند خطبه های نماز جمعه با این تفاوت که در نماز جمعه قبل از نماز و در نماز عید بعد از نماز خوانده می شود (و این خطبه در صورتی است که نماز را با جماعت بخواند).

3ـ در این نماز سوره مخصوص شرط نیست، ولی بهتر است در رکعت اوّل سوره «سَبِّحِ اسْمِ رَبِّک الاْعْلی» و در رکعت دوم سوره «وَ الشَّمْس» بخواند.

4ـ در روز عید فطر قبل از نماز عید با خرما افطار کند .

5ـ پیش از نماز عید غسل کند و دعاهایی که قبل از نماز و بعد از آن در کتب دعا آمده بخواند.

6ـ در نماز عید بر زمین سجده کند و در موقع گفتن تکبیرها دستها را بلند کند.

7ـ بعد از نماز مغرب و عشا در شب عید فطر و بعد از نماز صبح و ظهر و عصر روز عید و نیز بعد از نماز عید فطر این تکبیرها را بگوید: «اَللّهُ اَکبَرُ، اَللّهُ اَکبَرُ، لا إلهَ إلاّ اللّهُ وَ اَللّهُ اَکبَرُ، اللّهُ اَکبَرُ وَ لِلّهِ الْحَمْدُ، اَللّهُ اَکبَرُ عَلی ما هَدانا».

پانویس

  1. مفردات، ص 594، «عود».
  2. ماهنامه پاسدار اسلام، شماره 101، ارديبهشت ماه 1369 ص 10 - 11، 50
  3. وسائل الشیعة، ج۱۰، ص۲۶۸-۲۷۴
  4. الإقبال، ج۱، ص۳۳-۳۵
  5. وسائل الشیعة، ج۱۰، ص۲۶۱-۲۶۸
  6. امالی مفید مجلس 27 ص232
  7. محمدى رى شهرى، ميزان الحكمه، 7/131
  8. من لا یحضره الفقیه ج‌1 ص511 ح1478
  9. من لا یحضره الفقیه ج‌1 ص511 ح1479
  10. صحیفه امام، ج‌18، ص: 118
  11. بيانات مقام معظم رهبری در ديدار كارگزاران نظام جمهورى اسلامى ايران 15/9/1381


منابع

  • باقر شریف قرشی؛ پژوهشی دقیق در زندگانی امام علی بن موسی الرضا علیه السلام، ترجمه محمد صالحی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1382، جلد2، صفحه 69.
  • فرهنگ قرآن، جلد 21، صفحه 326.