سفینة البحار (کتاب): تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
(ویرایش)
 
سطر ۸: سطر ۸:
 
|نویسنده= شیخ عباس قمی
 
|نویسنده= شیخ عباس قمی
  
|موضوع=احادیث شیعه/ نمایه ها
+
|موضوع=احادیث شیعه/ نمایه‎ها
  
 
|زبان=عربی
 
|زبان=عربی
سطر ۲۳: سطر ۲۳:
  
 
|لینک=
 
|لینک=
 
 
}}  
 
}}  
  
__toc__
+
'''«سفینة البحار و مدینة الحکم و الآثار»''' اثر مرحوم [[حاج شیخ عباس قمی|شیخ عباس قمی]] (م، ۱۳۵۹ ق)، در واقع فهرست و راهنمایی است بر کتاب عظیم «[[بحارالأنوار (کتاب)|بحارالانوار]]» مرحوم [[علامه مجلسی]]. «بحارالانوار» علامه مجلسی دریای عظیم و مواجی است که دستیابی به درّ و گوهرهایش نیازمند وسیله ای بود و «سفینه البحار» با نامی گویا، هم گزیده و گلچینی است از بحار، و هم آدرس و ارجاع به مطالب مورد نظر در سراسر آن کتاب است.
  
'''«سفینة البحار و مدینة الحکم و الآثار»''' اثر مرحوم [[حاج شیخ عباس قمی|شیخ عباس قمی]]، در واقع فهرست و راهنمایی است بر کتاب عظیم «[[بحارالأنوار (کتاب)|بحارالانوار]]» مرحوم [[علامه مجلسی]]. اقیانوس کبیر بحارالانوار علامه مجلسی دریای عظیم و مواجی است که دستیابی به در و گوهرهایش نیازمند وسیله و سفینه ای بود و «سفینه البحار» با نامی زیبا و گویا، هم گزیده و گلچینی است از بحار و در هر باب و فصلی، مشتی نمونه خروار بدست می دهد و هم آدرس و ارجاع به مطالب مورد نظر در سراسر آن کتاب است.
+
== مؤلف ==
 +
[[حاج شیخ عباس قمی]] مرد [[تقوا]] و فضیلت، یکی از پرکارترین و موفقترین عالمان [[شیعه|شیعی]] است که موانع و حوادث تلخ روزگارش نظیر خفقان سیاه ستمشاهی او را از خدمت به مکتب [[اسلام]] بازنداشت. وی با مسافرت های علمی و زیارتی مکرر به [[نجف]] اشرف و [[عتبات عالیات]]، [[مکه]]، [[مشهد]] و [[قم]] در سفر و حضر از تحصیل، تدریس، تبلیغ و تصنیف باز نماند و آغوش محدثانی چون حاج [[محدث نوری|میرزا حسین نوری]] نوّر الله مرقده و عالمانی چون [[شیخ الشریعه اصفهانی]] و [[سید حسن صدر|سید حسن صدر کاظمی]] قدس سرهما و همنشینی دوستانی چون [[آقا بزرگ تهرانی]] روح تنبع گسترده و خدمت به آثار [[اهل البیت|اهل بیت]] و بزرگان تشیع را در جانش دمید.
  
 +
[[علامه حسن زاده آملی|آیت الله حسن زاده]] می فرمودند: «آن مرحوم هر چه نوشته است سودمند و به جاست». تلاش علمی و تالیف، وی را از موعظه و ارشاد وانداشت بلکه ویژگی های آن پارسای باپروا او را سرآمد وعاظ دوران خویش کرد. به گونه ای که مرحوم [[مرتضی مطهری|شهید مرتضی مطهری]]، اظهار تاسف می کردند که در عصر ما موعظه کم شده و سابقاً کسانی نظیر حاج [[شیخ عباس قمی]] به نصیحت و موعظه مردم می پرداختند و هرگاه کسی در یک مجلس ایشان حاضر می شد تا یک هفته حتی به فکر گناه هم نمی افتاد».
  
به قول شاگرد مرحوم مجلسی امیر محمدصالح حسینی «علامه [[احادیث]] فراوان پراکنده ای که در غیر [[کتب اربعه]] بوده است را در مجلدات بحار فراهم کرده است، کمتر عالمی است که بتواند برخی از مجلدات بحار را تهیه کند کتابی که در [[شیعه]] بی سابقه و از نظر دقت و ضبط، سودمندی و کارآیی، استیعاب و فراگیری ادله و آراء و گستردگی حجم روایات بی نظیر است».
+
آیت الله [[سید محسن امین]] در معرفی محدث قمی می نویسد: «عالم، فاضل، محدث، واعظ، عابد و زاهد»،<ref>مقدمه اثر حاضر، ص ۲۱؛ به نقل از اعیان الشیعه، ج۷، ص ۴۲۵.</ref> «الثقه العدل الورع الزاهد العابد».<ref>مقدمه اثر حاضر، ص ۲۱؛ به نقل از اعیان الشیعه، ج۳، ص ۴۹۲.</ref> [[علامه امینی]] نیز این چنین آن مرحوم را یاد کرده: «هو من نوابغ الحدیث والتالیف فی القرن الحاضر، و أیادیه المشکوره علی الامه لا تخفی».<ref>مقدمه سفینه البحار، ص ۲۱، به نقل از الغدیر، ج۱، ص ۱۵۷.</ref>
 
 
مرحوم [[علامه طباطبایی]] قدس سره بسیار از [[بحارالانوار]] ستایش می‌کرد و آن را بهترین فرهنگ شیعی می دانست که اخبار را جمع آوری کرده است و از نظم دقیق، تفصیل و تبویب مرتب و حساب شده، استفاده از تمام [[قرآن کریم]] در جاهای مناسب، تفسیر خلاصه و مناسب آیات، شرح و بیان مشکلات اخبار اظهار شگفتی می کرد و معتقد بود آن مرحوم دارای مقام علمی بسیار بزرگ و شناخت گسترده و تلاشی است که خبرویت آن مجتهد عظیم الشأن از لابه لای نقد و نظرهایی که در بررسی [[احادیث]] «[[مرآة العقول فی شرح اخبار آل الرسول (کتاب)|مرآة العقول]]» مطرح کرده هویداست، به راستی او از احیاگران آثار و روایات [[ائمه اطهار]] علیهم السلام به شمار می‌آید.
 
  
حضرت امام خمینی قدس سره می فرمود: بحارالانوار عالم و محدث بزرگ [[علامه مجلسی]] فراگیر حدود چهارصد کتاب و رساله است و به تنهایی یک کتابخانه کوچک را تشکیل می دهد، چون مصنف این کتاب می‌دید بسیاری از رساله ها و کتابهای کوچک حدیثی به جهت قدمت و کوچکی در معرض نابودی قرار گرفته اند شروع به گردآوری آنها در یک مجموعه کرد، هر چند به صحت تمام آنها ملتزم نبود.
+
علاوه بر آنچه گذشت، برخی از ویژگی های شخص حاج [[حاج شیخ عباس قمی|شیخ عباس]] موجب ماندگاری و کارآمدی و امتیازات ویژه «سفینة البحار» شده است. وی که در [[تاریخ]]، نقل [[حدیث]]، [[علم رجال|رجال]]، [[دعا|ادعیه]] و اذکار و... کاملا تخصص داشته و در یک سخن، هم [[محدث]] و هم آشنا به تاریخ و سیره [[اهل بیت]] علیهم السلام و یارانشان است، هنر دیگری دارد که دیگران از آن محرومند و آن تخصص در گلچین و تلخیص کردن است. برخی از آثار اینچنینی او عبارتند از:
  
استاد علامه حسن زاده می فرماید: مجلسی دوم صاحب دو کتاب بحار و مرآه العقول در شمار بزرگانی هستند که حاصل قلم آنان چیزی شبیه معجزه و کرامت است.<ref>المعجم الفهرس لالفاظ احادیث بحارالانوار، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ج۱، ص ۷۴ـ۷۵.</ref>
+
#مختصر الابواب فی السنن والاداب، خلاصه [[حلیة المتقین (کتاب)|حلیة المتقین]] مرحوم [[علامه مجلسی]].
 +
#علم الیقین مختصر [[حق الیقین (کتاب)|حق الیقین]] علامه مجلسی.
 +
#المقامات العلیه فی موجبات السعاده الابدیه، خلاصه [[معراج السعاده (کتاب)|معراج السعاده]] مرحوم [[ملا احمد نراقی]].
 +
#فیض الغدیر فیما یتعلق بحدیث الغدیر، تلخیص بخش غدیر [[عبقات الانوار (کتاب)|عبقات الانوار]] از [[میر حامد حسین هندی|میرحامد حسین هندی]].
  
بدیهی است بحارالانوار با حجم گسترده (۱۱۰ جلد) نیازمند فهرستی گویا و مناسب بوده و اولین دانشمندی که بهترین راهنمای استفاده از آن را فراهم کرد، خاتم المحدثین حاج شیخ قمی (۱۲۹۴ـ ۱۳۵۹ هـ.ق) است.
+
== اهمیت بحار و سفینة البحار ==
 +
به قول شاگرد مرحوم [[علامه مجلسى|مجلسی]] امیر محمدصالح حسینی، علامه مجلسی [[احادیث]] فراوان پراکنده ای که در غیر [[کتب اربعه]] بوده است را در مجلدات [[بحارالأنوار (کتاب)|بحار]] فراهم کرده است، کمتر عالمی است که بتواند برخی از مجلدات بحار را تهیه کند کتابی که در [[شیعه]] بی سابقه و از نظر دقت و ضبط، سودمندی و کارآیی، استیعاب و فراگیری ادله و آراء و گستردگی حجم روایات بی نظیر است.
  
== مؤلف ==
+
مرحوم [[علامه طباطبایی]] قدس سره بسیار از [[بحارالانوار]] ستایش می‌کرد و آن را بهترین فرهنگ [[شیعه|شیعی]] می دانست که اخبار را جمع آوری کرده است و از نظم دقیق، تفصیل و تبویب مرتب و حساب شده، استفاده از تمام [[قرآن کریم]] در جاهای مناسب، تفسیر خلاصه و مناسب آیات، شرح و بیان مشکلات اخبار اظهار شگفتی می کرد.
[[حاج شیخ عباس قمی]] مرد [[تقوا]] و فضیلت، یکی از پرکارترین و موفقترین عالمان [[شیعه|شیعی]] است که موانع و حوادث تلخ روزگارش نظیر خفقان سیاه ستمشاهی او را از خدمت به مکتب [[اسلام]] بازنداشت. وی با مسافرت های علمی و زیارتی مکرر به [[نجف]] اشرف و [[عتبات عالیات]]، [[مکه]]، [[مشهد]] و [[قم]] در سفر و حضر از تحصیل، تدریس، تبلیغ و تصنیف باز نماند و آغوش محدثانی چون حاج [[محدث نوری|میرزا حسین نوری]] نوّر الله مرقده و عالمانی چون [[شیخ الشریعه اصفهانی]] و [[سید حسن صدر|سید حسن صدر کاظمی]] قدس سرهما و همنشینی دوستانی چون [[آقا بزرگ تهرانی]] روح تنبع گسترده و خدمت به آثار [[اهل البیت|اهل بیت]] و بزرگان تشیع را در جانش دمید.
 
 
 
[[علامه حسن زاده آملی|آیت الله حسن زاده]] می فرمودند: «آن مرحوم هر چه نوشته است سودمند و به جاست». تلاش علمی و تالیف، وی را از موعظه و ارشاد وانداشت بلکه ویژگی های آن پارسای باپروا او را سرآمد وعاظ دوران خویش کرد. به گونه ای که مرحوم [[مرتضی مطهری|شهید مرتضی مطهری]]، اظهار تاسف می کردند که در عصر ما موعظه کم شده و سابقاً کسانی نظیر حاج [[شیخ عباس قمی]] به نصیحت و موعظه مردم می پرداختند و هرگاه کسی در یک مجلس ایشان حاضر می شد تا یک هفته حتی به فکر گناه هم نمی افتاد».
 
  
آیت الله [[سید محسن امین]] در معرفی محدث قمی می نویسد: «عالم، فاضل، محدث، واعظ، عابد و زاهد»،<ref>مقدمه اثر حاضر، ص ۲۱؛ به نقل از اعیان الشیعه، ج۷، ص ۴۲۵.</ref> «الثقه العدل الورع الزاهد العابد».<ref>مقدمه اثر حاضر، ص ۲۱؛ به نقل از اعیان الشیعه، ج۳، ص ۴۹۲.</ref> [[علامه امینی]] نیز این چنین آن مرحوم را یاد کرده: «هو من نوابغ الحدیث والتالیف فی القرن الحاضر، و أیادیه المشکوره علی الامه لا تخفی».<ref>مقدمه سفینه البحار، ص ۲۱، به نقل از الغدیر، ج۱، ص ۱۵۷.</ref>
+
حضرت [[امام خمینی]] قدس سره می فرمود: بحارالانوار عالم و محدث بزرگ [[علامه مجلسی]] فراگیر حدود چهارصد کتاب و رساله است و به تنهایی یک کتابخانه کوچک را تشکیل می دهد، چون مصنف این کتاب می‌دید بسیاری از رساله ها و کتابهای کوچک حدیثی به جهت قدمت و کوچکی در معرض نابودی قرار گرفته اند شروع به گردآوری آنها در یک مجموعه کرد، هر چند به صحت تمام آنها ملتزم نبود.
  
<br />
+
بدیهی است بحارالانوار با حجم گسترده (۱۱۰ جلد) نیازمند فهرستی گویا و مناسب بوده و اولین دانشمندی که بهترین راهنمای استفاده از آن را فراهم کرد، خاتم المحدثین [[حاج شیخ عباس قمی|حاج شیخ قمی]] (۱۲۹۴ـ ۱۳۵۹ هـ.ق) است.
  
==ویژگی های کتاب حاضر==
+
محقق «سفینة البحار» استاد علی اکبر الهی خراسانی می نویسد: از مرحوم [[آیت الله سید ابوالقاسم خویی|آیت الله خویی]] پرسیدند: اگر مجموع کتابهایتان را بگیرند و بگویند فقط یک کتاب را می توانی برداری، در چنین فرضی شما چه کتابی را انتخاب می کنی؟ در پاسخ می فرمایند: سفینة البحار را.
  
۱. موضوعات کتاب بحار به ترتیب حروف الفبا و بر اساس ماده و ریشه ثلاثی مجرد موضوع مرتب شده است، به نحوی که خواننده به آسانی می تواند به بیش از هزار و هفتصد موضوع دست یابد که طبعاً هر کدام شامل مدخل های گوناگون و متعددی خواهد بود.
+
همچنین [[سید مرتضی عسکری|علامه عسکری]] می گوید: «برنامه همیشگی من این است که در هر سفری دو کتاب به همراه داشته باشیم که یکی [از آنها] سفینة البحار است.<ref>مقدمه سفینه البحار، ص ۳۳.</ref>
  
۲. این اثر گزیده ای بسیار دقیق و حساب شده از سراسر یک دائره المعارف بزرگ به نام بحار است که مایه صرفه جویی فراوان در وقت و مانع اتلاف عمر طلاب است. مؤلف که خود استادی زبردست است که با ذوق سرشار روایی و رجالی و حسن سلیقه، بهترین ها را برگزیده و هر آنچه را آورده یک خصوصیت و ویژگی هایی داشته است. مثلاً اگر به ماده «علم» بنگرید از باب اول کتاب العلم بحار تنها آیات آغاز و انجام باب را آورده و نوبت به [[احادیث]] که رسیده است از ۱۲۲ روایت تنها دو تا را انتخاب کرده و تا باب ششم هیچ نقل نکرده و از باب ششم تنها یک آیه و باز باب هفتم را رها کرده و از باب هشتم از بین سیزده آیه یک آیه و از بین ۹۲ روایت تنها به یکی بسنده کرده است.
+
==ویژگی‌های سفینة البحار==
 +
۱. موضوعات کتاب «سفینة البحار» به ترتیب حروف الفبا و بر اساس ماده و ریشه ثلاثی مجرد موضوع مرتب شده است، به نحوی که خواننده به آسانی می تواند به بیش از هزار و هفتصد موضوع دست یابد که طبعاً هر کدام شامل مدخل های گوناگون و متعددی خواهد بود.
  
معیارش در گزینش، تناسب بیشتر با عنوان باب، اتقان روایت، کوتاه و پرمحتوا بودن و... است.
+
۲. این اثر گزیده ای بسیار دقیق و حساب شده از سراسر یک دائرة المعارف بزرگ به نام [[بحارالأنوار (کتاب)|بحارالانوار]] است که مایه صرفه جویی فراوان در وقت و مانع اتلاف عمر طلاب است. مؤلف که خود استادی زبردست است که با ذوق سرشار روایی و رجالی و حسن سلیقه، بهترین ها را برگزیده و هر آنچه را آورده یک خصوصیت و ویژگی هایی داشته است. مثلاً اگر به ماده «علم» بنگرید از باب اول کتاب العلم بحار تنها [[آیه|آیات]] آغاز و انجام باب را آورده و نوبت به [[احادیث]] که رسیده است از ۱۲۲ روایت تنها دو تا را انتخاب کرده و تا باب ششم هیچ نقل نکرده و از باب ششم تنها یک آیه و باز باب هفتم را رها کرده و از باب هشتم از بین سیزده آیه یک آیه و از بین ۹۲ روایت تنها به یکی بسنده کرده است. معیارش در گزینش، تناسب بیشتر با عنوان باب، اتقان روایت، کوتاه و پرمحتوا بودن و... است.
  
۳. یکی از امتیازات مهم سفینه آن است که مؤلف در موضوع مورد نظر به همان باب اکتفا نکرده بلکه از هر جای کتاب نکته ای در آن موضوع یا متناسب و مرتبط با آن یافته، همه را برگزیده و یک جا ارجاع داده است مثلاً درباره حارث همدانی از هفت موضوع کتاب بحار نکته‌ آورده است.
+
۳. یکی از امتیازات مهم سفینه آن است که مؤلف در موضوع مورد نظر به همان باب اکتفا نکرده بلکه از هر جای کتاب نکته ای در آن موضوع یا متناسب و مرتبط با آن یافته، همه را برگزیده و یک جا ارجاع داده است مثلاً درباره [[حارث همدانی]] از هفت موضوع کتاب بحار نکته‌ آورده است.
  
۴. در ایراد عناوین بحث، عنوان و تیتری را مطرح نموده که از سایر عناوین، معروفتر و شناخته شده تر باشد مثلا هر جا اسم شخصی مشهور بوده، لقب یا کنیه اش را عنوان نکرده؛ البته از کنیه و لقب و... غافل نبوده و سعی کرده آنچه ذیل لقب و کنیه و... هست آدرس دهد یا بیاورد. به عنوان نمونه چون کنیه حارث بن سعید معروفتر بوده، شرح حالش را در ذیل «ابوفراس الحمدانی» آورده و سایر موارد مثل ماده حرث را به کنیه ارجاع داده است.
+
۴. در ایراد عناوین بحث، عنوان و تیتری را مطرح نموده که از سایر عناوین، معروفتر و شناخته شده تر باشد؛ مثلا هر جا اسم شخصی مشهور بوده، لقب یا [[کنیه]] اش را عنوان نکرده؛ البته از کنیه و لقب و... غافل نبوده و سعی کرده آنچه ذیل لقب و کنیه و... هست آدرس دهد یا بیاورد. به عنوان نمونه چون کنیه حارث بن سعید معروفتر بوده، شرح حالش را در ذیل «[[ابو فراس|ابوفراس الحمدانی]]» آورده و سایر موارد مثل ماده حرث را به کنیه ارجاع داده است.
  
۵. عنایت کامل دارد که گاه واژه ای ممکن است از چند ماده مشتق شده باشد و نتیجه این شده که مطالب و موضوعات متناسبی را هم که احیاناً در بحار نبوده اضافه فرموده است و از نثر و شعر و... حتی اشعار فارسی هم بهره برده است.
+
۵. مؤلف عنایت کامل دارد که گاه واژه ای ممکن است از چند ماده مشتق شده باشد و نتیجه این شده که مطالب و موضوعات متناسبی را هم که احیاناً در بحار نبوده اضافه فرموده است و از نثر و [[شعر]] و... حتی اشعار فارسی هم بهره برده است.
  
 
۶. تحقیقات و حواشی وی در ریشه های لغات جلوه های گوناگونی دارد نظیر:
 
۶. تحقیقات و حواشی وی در ریشه های لغات جلوه های گوناگونی دارد نظیر:
سطر ۷۱: سطر ۷۲:
 
*د) شرح حال اعلام و شخصیت ها را به اجمال یا تفصیل بیان می کند.
 
*د) شرح حال اعلام و شخصیت ها را به اجمال یا تفصیل بیان می کند.
 
*هـ) گاهی بر موضوع، پسوند و دنباله هایی را اضافه کرده یا از سایر مصادر ـ به جر بحار ـ نکاتی را اصطیاد و ذکر کرده است تا آنجا که رنگ موسوعه و مجموعه کاملی را به خود گرفته است.
 
*هـ) گاهی بر موضوع، پسوند و دنباله هایی را اضافه کرده یا از سایر مصادر ـ به جر بحار ـ نکاتی را اصطیاد و ذکر کرده است تا آنجا که رنگ موسوعه و مجموعه کاملی را به خود گرفته است.
*ز) از آنجا که محدث قمی خود رجالی متبحری است به ضبط تاریخ موالید و وفیات اشخاص بسیار عنایت داشته و در کنار اعداد به حروف ابجد هم نوشته تا کمتر اشتباهی رخ دهد مثلاً وفات مرحوم کلینی ۳۲۹ ق است ولی در نوشتن و... رقم ۲ و ۳ که به یکدیگر شبیه هستند، خیلی اشتباه می شوند. ایشان با حروف ابجد و طبق حساب جمل هم همین رقم را چنین ذکر کرده است: «مات ابوجعفر الکلینی ببغداد سنه ۳۲۹ شکط، سنه تناثر النجوم».<ref>مقدمه سفینه البحار، ص ۳۲ـ۳۹.</ref>
+
*و) از آنجا که [[حاج شیخ عباس قمی|محدث قمی]]، خود [[علم رجال|رجالی]] متبحری است، به ضبط تاریخ موالید و وفیات اشخاص بسیار عنایت داشته و در کنار اعداد به [[ابجد|حروف ابجد]] هم نوشته تا کمتر اشتباهی رخ دهد، مثلاً وفات مرحوم [[شیخ کلینی|کلینی]] ۳۲۹ ق است ولی در نوشتن و... رقم ۲ و ۳ که به یکدیگر شبیه هستند، خیلی اشتباه می شوند. ایشان با حروف ابجد و طبق حساب جمل هم همین رقم را چنین ذکر کرده است: «مات ابوجعفر الکلینی ببغداد سنه ۳۲۹ شکط، سنه تناثر النجوم».<ref>مقدمه سفینه البحار، ص ۳۲ـ۳۹.</ref>
 
 
==تخصص های مؤلف==
 
 
 
علاوه بر آنچه گذشت برخی از ویژگی های شخص حاج شیخ عباس موجب ماندگاری و کارآمدی و امتیازات ویژه سفینه شده است. وی که در تاریخ، نقل [[حدیث]]، رجال، ادعیه و اذکار و... کاملا تخصص داشته و در یک سخن، هم محدث و هم آشنا به تاریخ و سیره [[اهل بیت]] علیهم السلام و یاران است هنر دیگری دارد که دیگران از آن محرومند و آن تخصص در گلچین و تلخیص کردن است.
 
 
 
از آن مرحوم ۴۶ اثر تاکنون مکرر منتشر شده که برخی نظیر [[مفاتیح الجنان]] جزو پرتیراژترین و معرفترین آثارند، ۸ کتاب خطی و ۱۲ اثر ناتمام از وی معرفی کرده اند و هنرمندی ایشان در تلخیص است که جلوه ای خاص به سفینه داده و به جز آن کتابهای ذیل را خلاصه کرده است:
 
 
 
#ذخیره الابرار فی منتخب انیس التجار در آداب تجارت.
 
#فیض الغدیر فما یتعلق بحدیث الغدیر تلخیص بخش غدیر عبقات الانوار علامه بزرگ میرحامد حسین هندی.
 
#لب الوسائل الی تحصیل المسائل یا نقدالوسائل که اختصاری از هدایه الامه است.
 
#مختصر الابواب فی السنن والاداب خلاصه حلیه المتقین [[علامه مجلسی]].
 
#المقامات العلیه فی موجبات السعاده الابدیه خلاصه معراج السعاده مرحوم مولی احمد نراقی.
 
#هدایه الانام الی وقائع الایام خلاصه فیض العلام فی عمل الشهور و وقائع الایام
 
#علم الیقین مختصر حق الیقین مرحوم علامه مجلسی
 
#مختصر المجلد الحادی عشر از ج یازدهم بحارالانوار.
 
#غایه المرام تلخیص دارالسلام فیما یتعلق بالرؤیا و المنام محقق سفینه البحار حضرت استاد علی اکبر الهی خراسانی می نویسد: از مرحوم آیت الله العظمی خویی پرسیدند: اگر مجموع کتابهایتان را بگیرند و بگویند فقط یک کتاب را می توانی برداری، در چنین فرضی شما چه کتابی را انتخاب می کنی؟ در پاسخ می فرمایند: سفینه البحار را. علامه عسکری می گوید: «برنامه همیشگی من این است که در هر سفری دو کتاب به همراه داشته باشیم که یکی [از آنها] سفینه البحار است.<ref>مقدمه سفینه البحار، ص ۳۳.</ref>
 
  
 
==چاپ حاضر==
 
==چاپ حاضر==
  
محقق محترم از سالها پیش آرزو داشته کتاب سفینه البحار که با چاپی قدیمی، نامرغوب و حجری آنهم منطبق با بحارالانوار ۲۵ جلدی و نه ۱۱۰ جلدی در اختیار مردم بود ـ روزی نو شود و با چاپی نفیس، فنی، مصحح، دقیق و حروفی زیبا و چشم نواز عرضه شود، تا این که به اهتمام بنیاد پژوهش های [[آستان قدس رضوی]]، مرکز پژوهشها، این مهم به انجام رسید.
+
چاپ جدید این کتاب به اهتمام بنیاد پژوهش های [[آستان قدس رضوی]]، انجام شده است. در این چاپ، سفینه با چاپ جدید بحار منطبق شده، علاوه بر رموز ابجدی که مایه مصونیت از اشتباه است، شماره های عددی نیز آورده شده و‌ [[آیه|آیات]] و کلمه های مشکل اعراب گذاری شده. از بهترین نسخه ها برای مقابله استفاده شده از جمله نسخی که پس از چاپ بدست مرحوم مؤلف تصحیح و تحشیه شده است.
 
 
این کار نه تنها سودمند بلکه ضروری بود و دو عامل این نیاز و ضرورت را تشدید می کرد:
 
 
 
*الف) امتیازات این اثر در عرصه جهان فرهنگی معاصر که گستردگی معارف را با ظرافت کاری و دقت و تخصصی بودن درآمیخته است.
 
*ب) وضع بد چاپ حجری که با وجود چاپ جدید بحار می توان گفت دورانش سپری بلکه با پدیداری امکانات فنی جدید چاپهای حجری تداعی گر عصر حجر شده است.
 
 
 
در این چاپ تلاشهای فراوانی شده که برای آگاهی از آنها باید به مقدمه التحقیق مراجعه شود. اجمالاً در این تصحیح، سفینه با چاپ جدید بحار منطبق شده، علاوه بر رموز ابجدی که مایه مصونیت از اشتباه است، شماره های عددی نیز آورده شده و‌ آیات و کلمه های مشکل اعراب گذاری شده، از بهترین نسخه ها برای مقابله استفاده شده از جمله نسخی که پس از چاپ بدست مرحوم مؤلف تصحیح و تحشیه شده است.
 
  
 
متون روایی با بحار و مصادر بحار نیز مقابله شده و در این موارد با ۳ گونه ماخذ مقابله و تصحیح شده است؛ [[احادیث]] و نقل قولها علاوه بر بحار به مصادر بحار نیز ارجاع شده است.
 
متون روایی با بحار و مصادر بحار نیز مقابله شده و در این موارد با ۳ گونه ماخذ مقابله و تصحیح شده است؛ [[احادیث]] و نقل قولها علاوه بر بحار به مصادر بحار نیز ارجاع شده است.
سطر ۱۰۴: سطر ۸۲:
 
==پانویس==
 
==پانویس==
 
{{پانویس}}
 
{{پانویس}}
 
 
==منابع==
 
==منابع==
 
 
*سفینة البحار و مدینة الحکم والآثار، علی مختاری، کتاب ماه دین، فروردین ۱۳۷۸، شماره ۱۸.
 
*سفینة البحار و مدینة الحکم والآثار، علی مختاری، کتاب ماه دین، فروردین ۱۳۷۸، شماره ۱۸.
  

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۶ اکتبر ۲۰۲۰، ساعت ۱۰:۰۳

مقاله‌ی مربوط به این عنوان از دانشنامه هنوز نوشته نشده است.

Icon article.jpg
محتوای فعلی "مقاله‌ یک نشریه" متناسب با این عنوان است.

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)


سفینة البحار.jpg
نویسنده شیخ عباس قمی
موضوع احادیث شیعه/ نمایه‎ها
زبان عربی
تعداد جلد ۲

«سفینة البحار و مدینة الحکم و الآثار» اثر مرحوم شیخ عباس قمی (م، ۱۳۵۹ ق)، در واقع فهرست و راهنمایی است بر کتاب عظیم «بحارالانوار» مرحوم علامه مجلسی. «بحارالانوار» علامه مجلسی دریای عظیم و مواجی است که دستیابی به درّ و گوهرهایش نیازمند وسیله ای بود و «سفینه البحار» با نامی گویا، هم گزیده و گلچینی است از بحار، و هم آدرس و ارجاع به مطالب مورد نظر در سراسر آن کتاب است.

مؤلف

حاج شیخ عباس قمی مرد تقوا و فضیلت، یکی از پرکارترین و موفقترین عالمان شیعی است که موانع و حوادث تلخ روزگارش نظیر خفقان سیاه ستمشاهی او را از خدمت به مکتب اسلام بازنداشت. وی با مسافرت های علمی و زیارتی مکرر به نجف اشرف و عتبات عالیات، مکه، مشهد و قم در سفر و حضر از تحصیل، تدریس، تبلیغ و تصنیف باز نماند و آغوش محدثانی چون حاج میرزا حسین نوری نوّر الله مرقده و عالمانی چون شیخ الشریعه اصفهانی و سید حسن صدر کاظمی قدس سرهما و همنشینی دوستانی چون آقا بزرگ تهرانی روح تنبع گسترده و خدمت به آثار اهل بیت و بزرگان تشیع را در جانش دمید.

آیت الله حسن زاده می فرمودند: «آن مرحوم هر چه نوشته است سودمند و به جاست». تلاش علمی و تالیف، وی را از موعظه و ارشاد وانداشت بلکه ویژگی های آن پارسای باپروا او را سرآمد وعاظ دوران خویش کرد. به گونه ای که مرحوم شهید مرتضی مطهری، اظهار تاسف می کردند که در عصر ما موعظه کم شده و سابقاً کسانی نظیر حاج شیخ عباس قمی به نصیحت و موعظه مردم می پرداختند و هرگاه کسی در یک مجلس ایشان حاضر می شد تا یک هفته حتی به فکر گناه هم نمی افتاد».

آیت الله سید محسن امین در معرفی محدث قمی می نویسد: «عالم، فاضل، محدث، واعظ، عابد و زاهد»،[۱] «الثقه العدل الورع الزاهد العابد».[۲] علامه امینی نیز این چنین آن مرحوم را یاد کرده: «هو من نوابغ الحدیث والتالیف فی القرن الحاضر، و أیادیه المشکوره علی الامه لا تخفی».[۳]

علاوه بر آنچه گذشت، برخی از ویژگی های شخص حاج شیخ عباس موجب ماندگاری و کارآمدی و امتیازات ویژه «سفینة البحار» شده است. وی که در تاریخ، نقل حدیث، رجال، ادعیه و اذکار و... کاملا تخصص داشته و در یک سخن، هم محدث و هم آشنا به تاریخ و سیره اهل بیت علیهم السلام و یارانشان است، هنر دیگری دارد که دیگران از آن محرومند و آن تخصص در گلچین و تلخیص کردن است. برخی از آثار اینچنینی او عبارتند از:

  1. مختصر الابواب فی السنن والاداب، خلاصه حلیة المتقین مرحوم علامه مجلسی.
  2. علم الیقین مختصر حق الیقین علامه مجلسی.
  3. المقامات العلیه فی موجبات السعاده الابدیه، خلاصه معراج السعاده مرحوم ملا احمد نراقی.
  4. فیض الغدیر فیما یتعلق بحدیث الغدیر، تلخیص بخش غدیر عبقات الانوار از میرحامد حسین هندی.

اهمیت بحار و سفینة البحار

به قول شاگرد مرحوم مجلسی امیر محمدصالح حسینی، علامه مجلسی احادیث فراوان پراکنده ای که در غیر کتب اربعه بوده است را در مجلدات بحار فراهم کرده است، کمتر عالمی است که بتواند برخی از مجلدات بحار را تهیه کند کتابی که در شیعه بی سابقه و از نظر دقت و ضبط، سودمندی و کارآیی، استیعاب و فراگیری ادله و آراء و گستردگی حجم روایات بی نظیر است.

مرحوم علامه طباطبایی قدس سره بسیار از بحارالانوار ستایش می‌کرد و آن را بهترین فرهنگ شیعی می دانست که اخبار را جمع آوری کرده است و از نظم دقیق، تفصیل و تبویب مرتب و حساب شده، استفاده از تمام قرآن کریم در جاهای مناسب، تفسیر خلاصه و مناسب آیات، شرح و بیان مشکلات اخبار اظهار شگفتی می کرد.

حضرت امام خمینی قدس سره می فرمود: بحارالانوار عالم و محدث بزرگ علامه مجلسی فراگیر حدود چهارصد کتاب و رساله است و به تنهایی یک کتابخانه کوچک را تشکیل می دهد، چون مصنف این کتاب می‌دید بسیاری از رساله ها و کتابهای کوچک حدیثی به جهت قدمت و کوچکی در معرض نابودی قرار گرفته اند شروع به گردآوری آنها در یک مجموعه کرد، هر چند به صحت تمام آنها ملتزم نبود.

بدیهی است بحارالانوار با حجم گسترده (۱۱۰ جلد) نیازمند فهرستی گویا و مناسب بوده و اولین دانشمندی که بهترین راهنمای استفاده از آن را فراهم کرد، خاتم المحدثین حاج شیخ قمی (۱۲۹۴ـ ۱۳۵۹ هـ.ق) است.

محقق «سفینة البحار» استاد علی اکبر الهی خراسانی می نویسد: از مرحوم آیت الله خویی پرسیدند: اگر مجموع کتابهایتان را بگیرند و بگویند فقط یک کتاب را می توانی برداری، در چنین فرضی شما چه کتابی را انتخاب می کنی؟ در پاسخ می فرمایند: سفینة البحار را.

همچنین علامه عسکری می گوید: «برنامه همیشگی من این است که در هر سفری دو کتاب به همراه داشته باشیم که یکی [از آنها] سفینة البحار است.[۴]

ویژگی‌های سفینة البحار

۱. موضوعات کتاب «سفینة البحار» به ترتیب حروف الفبا و بر اساس ماده و ریشه ثلاثی مجرد موضوع مرتب شده است، به نحوی که خواننده به آسانی می تواند به بیش از هزار و هفتصد موضوع دست یابد که طبعاً هر کدام شامل مدخل های گوناگون و متعددی خواهد بود.

۲. این اثر گزیده ای بسیار دقیق و حساب شده از سراسر یک دائرة المعارف بزرگ به نام بحارالانوار است که مایه صرفه جویی فراوان در وقت و مانع اتلاف عمر طلاب است. مؤلف که خود استادی زبردست است که با ذوق سرشار روایی و رجالی و حسن سلیقه، بهترین ها را برگزیده و هر آنچه را آورده یک خصوصیت و ویژگی هایی داشته است. مثلاً اگر به ماده «علم» بنگرید از باب اول کتاب العلم بحار تنها آیات آغاز و انجام باب را آورده و نوبت به احادیث که رسیده است از ۱۲۲ روایت تنها دو تا را انتخاب کرده و تا باب ششم هیچ نقل نکرده و از باب ششم تنها یک آیه و باز باب هفتم را رها کرده و از باب هشتم از بین سیزده آیه یک آیه و از بین ۹۲ روایت تنها به یکی بسنده کرده است. معیارش در گزینش، تناسب بیشتر با عنوان باب، اتقان روایت، کوتاه و پرمحتوا بودن و... است.

۳. یکی از امتیازات مهم سفینه آن است که مؤلف در موضوع مورد نظر به همان باب اکتفا نکرده بلکه از هر جای کتاب نکته ای در آن موضوع یا متناسب و مرتبط با آن یافته، همه را برگزیده و یک جا ارجاع داده است مثلاً درباره حارث همدانی از هفت موضوع کتاب بحار نکته‌ آورده است.

۴. در ایراد عناوین بحث، عنوان و تیتری را مطرح نموده که از سایر عناوین، معروفتر و شناخته شده تر باشد؛ مثلا هر جا اسم شخصی مشهور بوده، لقب یا کنیه اش را عنوان نکرده؛ البته از کنیه و لقب و... غافل نبوده و سعی کرده آنچه ذیل لقب و کنیه و... هست آدرس دهد یا بیاورد. به عنوان نمونه چون کنیه حارث بن سعید معروفتر بوده، شرح حالش را در ذیل «ابوفراس الحمدانی» آورده و سایر موارد مثل ماده حرث را به کنیه ارجاع داده است.

۵. مؤلف عنایت کامل دارد که گاه واژه ای ممکن است از چند ماده مشتق شده باشد و نتیجه این شده که مطالب و موضوعات متناسبی را هم که احیاناً در بحار نبوده اضافه فرموده است و از نثر و شعر و... حتی اشعار فارسی هم بهره برده است.

۶. تحقیقات و حواشی وی در ریشه های لغات جلوه های گوناگونی دارد نظیر:

  • الف) ارجاع به ریشه های متناسب و مرتبط یا مترادف که روشی پیشرفته و کارآمد است.
  • ب) شرح واژه های پیچیده و غامض و الفاظ نامانوس، به قدر لازم.
  • ج) بر روشن شدن ماده یا تکمیل آن، اضافاتی بیان می کند.
  • د) شرح حال اعلام و شخصیت ها را به اجمال یا تفصیل بیان می کند.
  • هـ) گاهی بر موضوع، پسوند و دنباله هایی را اضافه کرده یا از سایر مصادر ـ به جر بحار ـ نکاتی را اصطیاد و ذکر کرده است تا آنجا که رنگ موسوعه و مجموعه کاملی را به خود گرفته است.
  • و) از آنجا که محدث قمی، خود رجالی متبحری است، به ضبط تاریخ موالید و وفیات اشخاص بسیار عنایت داشته و در کنار اعداد به حروف ابجد هم نوشته تا کمتر اشتباهی رخ دهد، مثلاً وفات مرحوم کلینی ۳۲۹ ق است ولی در نوشتن و... رقم ۲ و ۳ که به یکدیگر شبیه هستند، خیلی اشتباه می شوند. ایشان با حروف ابجد و طبق حساب جمل هم همین رقم را چنین ذکر کرده است: «مات ابوجعفر الکلینی ببغداد سنه ۳۲۹ شکط، سنه تناثر النجوم».[۵]

چاپ حاضر

چاپ جدید این کتاب به اهتمام بنیاد پژوهش های آستان قدس رضوی، انجام شده است. در این چاپ، سفینه با چاپ جدید بحار منطبق شده، علاوه بر رموز ابجدی که مایه مصونیت از اشتباه است، شماره های عددی نیز آورده شده و‌ آیات و کلمه های مشکل اعراب گذاری شده. از بهترین نسخه ها برای مقابله استفاده شده از جمله نسخی که پس از چاپ بدست مرحوم مؤلف تصحیح و تحشیه شده است.

متون روایی با بحار و مصادر بحار نیز مقابله شده و در این موارد با ۳ گونه ماخذ مقابله و تصحیح شده است؛ احادیث و نقل قولها علاوه بر بحار به مصادر بحار نیز ارجاع شده است.

پانویس

  1. مقدمه اثر حاضر، ص ۲۱؛ به نقل از اعیان الشیعه، ج۷، ص ۴۲۵.
  2. مقدمه اثر حاضر، ص ۲۱؛ به نقل از اعیان الشیعه، ج۳، ص ۴۹۲.
  3. مقدمه سفینه البحار، ص ۲۱، به نقل از الغدیر، ج۱، ص ۱۵۷.
  4. مقدمه سفینه البحار، ص ۳۳.
  5. مقدمه سفینه البحار، ص ۳۲ـ۳۹.

منابع

  • سفینة البحار و مدینة الحکم والآثار، علی مختاری، کتاب ماه دین، فروردین ۱۳۷۸، شماره ۱۸.