زکات

از جمله فروعات دين ما (زكات) است، يكى از وظايف مهم اقتصادى مسلمانان، پرداخت همين (زكات) است. در اهميت (زكات) همين بس كه در قرآن مجيد پس از نماز آمده و نشانه ايمان و عامل رستگارى شمرده شده است. در روايات متعددى كه از معصومين عليهم‌السلام نقل شده آمده است: «كسى كه از پرداخت زكات جلوگيرى كند، از دين خارج است». (زكات) هم مانند خُمس موارد معينى دارد.

زكات از نظر لغت

«زكات» در لغت يعنى نمو، و به قول عرب‌ها كه مى گويند «زَكَاالزَّرْعُ» به همين معناست (يعنى زراعت رشد كرد و پاك شد) و در شرع زكات، اسم صدقه واجب از مال است. زيرا زكات‌دهندگان به وسيله دادن زكات نزد خداى سبحان پاك مى گردند و از پاكان و پاك شدگان مى گردند و قول خداوند متعال به همين معنا اشاره دارد كه فرمود:«خُذْ مِنْ امْوالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَكّيهِمْ بِها...؛ از دارايي‌هايشان صدقه (زكات) بستان تا بدان وسيله آنان را پاك و منزه سازى».

زکات در قرآن

زكات، يكى از عباداتى است كه پرداخت آن به قصد قربت نياز دارد و اثر تربيتى عميقى در روح انسان مى‌گذارد. لذا قرآن كريم بعد از آن كه دستور گرفتن زكات را به پيامبر اكرم مى‌دهد در بيان فلسفه آن مى‌فرمايد: تو با اين كار، آن‌ها را پاك مى‌كنى و رشد و نمو مى‌دهى؛ «خذ من اموالهم صدقة تطهّرهم و تزكيهم بها؛ آن‌ها را از رذايل اخلاقى، از دنياپرستى و دنيادوستى پاك مى‌كنى و نهال نوع دوستى و سخاوت و توجه به حقوق مستمندان را در آن‌ها پرورش مى‌دهى». اگر مسلمانان اين فريضه الهى را برپا كنند فقر و بدبختى از ميان جوامع اسلامى از بين مى‌رود. آری. بریدن شاخه‌های درخت انگور در ظاهر كوتاه كردن درخت است، ولی در واقع، سبب رشد آن می‌شود...

در قرآن کریم واژه زکات به همراه مشتقاتش 59 مرتبه در 29 سوره و 56 آیه به کار رفته، که 27 مورد در کنار نماز آمده است. بلكه در توصیف نمازگزاران واقعی می‌گوید: «آن‌ها كسانی هستند كه در اموالشان برای سائل و محروم، حقی معلوم وجود دارد». از طرفی هر یك از كلمات زكات و بركت و واژه‌های مربوط به آن‌ها 32 بار در قرآن آمده است و این یعنی، زكات مساوی بابركت است.

به طور کلی آیات مربوط به زکات در قرآن شامل موارد ذیل است:

• 1. دسته‌ای از آیات، اصل زکات را مطرح کرده و آن را در ردیف نماز قرار داده‌اند و پرداخت زکات را مانند اقامه نماز واجب دانسته و از شعائر دینی و علایم ایمان به حساب آورده‌اند.

• 2. آیاتی هستند که به دادن زکات امر نموده و آن را به عنوان معامله با خدا قلمداد نموده‌اند؛ به عنوان نمونه سوره احزاب(33) آیه 33؛ سوره مجادله(58) آیه 13.

• 3. برخی از آیات نشان دهنده تشریع اصل این فریضه عبادی و اقتصادی هستند و به طور کلی درباره این که چه مقداری گرفته شود و در چه موردی گرفته نشود، ساکت می‌باشند، که ظهور دارد در این که زکات در کل اموال لازم است.

• 4. برخی از آیات، مصارف زکات را به طور دقیق شمارش نموده‌اند و رهبری امت اسلامی باید زکات مأخوذه را در این مصارف به کار بیندازد. (در بیان تعیین موارد مصرف زکات اکثر مفسران به آیه 60 سوره توبه استناد نموده‌اند و در این موارد، اختلافی نیست)

• 5. برخی از آیات کسانی را که زکات نمی‌دهند در ردیف کفار قلمداد کرده‌اند. سوره فصلت(41) آیه 7.

علامه طباطبایی رحمه الله آیه «خُذ مِن اموالهم صدقة تطهرهم و تزکیهم بها...» سوره توبه آیه 103 را آیه وجوب زکات دانسته و نوشته است: «این آیه شریفه متضمن حکم زکات مالی است، که خود یکی از ارکان شریعت و دین اسلام است؛ هم ظاهر آیه این امر را می‌رساند و هم اخبار بسیاری که از طریق ائمه اهل بیت علیهم‌السلام و از غیر ایشان نقل شده است».

زکات در روایات

زکات پل اسلام است

• رسول خدا صلى الله عليه و آله مى فرمايد: «الزَّكاةُ قَنْطَرَةُ الْاسْلامِ فَمَنْ ادَّاها جازَ الْقَنْطَرَةَ وَ مَنْ مَنَعَهَا احْتَبَسَ دُوْنَها وَ هِىَ تُطْفِى ءُ غَضَبَ الرَّبِّ؛ زكات، پل اسلام است هر كس آن را بپردازد از پل عبور كرده و هر كس آن را نپردازد در زير آن پل زندانى مى شود و زكات خشم پروردگار را فرو مى نشاند».

زکات قرین نماز

• حضرت امام باقر عليه السلام نقل شده است كه خداوند تبارك و تعالى نماز و زكات را قرين يكديگر ساخته و فرموده است: «(وَأَقيمُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُاالزَّكاةَ؛ به ياد داريد نماز را و بپردازيد زكات را)، پس آن كس كه نماز را به پا مى دارد ولى زكات را نمى پردازد، گويى كه نماز را هم به پا نداشته است».

زکات مایه آزمایش ثروتمندان

• امام صادق عليه السلام درباره زكات مى فرمايد: همانا خداوند زكات را جهت آزمايش ثروتمندان و يارى فقيران قرار داد و اگر مردم زكات اموال خود را بپردازند، مسلمانى فقير و نيازمند باقى نخواهد ماند و به آنچه كه خداوند واجب نموده بى نياز خواهد شد؛ و مردم فقير، محتاج، گرسنه و عريان نمى شوند مگر به خاطر گناه ثروتمندان...

نپرداختن زکات موجب هلاکت

• امام صادق عليه السلام فرمود: خداوند بر اين امت چيزى را سخت‌تر از زكات واجب نكرده است و اكثر هلاكت‌هاى امت‌ها به خاطر نپرداختن آن است.

خیانت در پرداخت زکات مساوی با شرک

• رسول خدا عليه السلام سوگند ياد كرد كه جز مشرك كسى در مورد پرداخت زكات خيانت نمى‌كند.

عدم پرداخت زکات برابر است با کقر

• و نيز فرمود: يا على! ده گروه از امت من كافر مى‌شوند كه يكى از گروه‌ها كسانى هستند كه زكات نمى‌پردازند. رسول خدا صلى الله عليه و آله در آخرين خطبه خود فرمود: اى مردم! زكات اموال خود را بپردازيد. پس هر كس زكات نپردازد، براى او نه نمازى است و نه حجى و نه جهادى.

علت وجوب زكات

زكات از جمله ضروريات دين است و در اهميت آن همين بس كه در قرآن كريم به طور مكرر به وجوب آن در رديف نماز تصريح شده است. در روايات معصومين عليهم‌السلام نيز نسبت به آن بسيار سفارش شده است و كسانى كه زكات مال خود را نمى پردازند بى دين شمرده شده اند.

فلسفه پرداخت زكات ريشه كنى فقر از جامعه اسلامى است و به راستى اگر مسلمانان به اين دستور حيات‌بخش به خوبى عمل كنند در جامعه اسلامى فقيرى باقى نخواهد ماند. امام صادق عليه السلام مى فرمايد: «انَّما وُضِعَتِ الزَّكاةُ اخْتِباراً لِلْاغْنِياءِ وَ مَعُونَةً لِلْفُقَراءِ، وَلَوْ انَّ النَّاسَ ادَّوْا زَكاةَ امْوالِهِمْ مابَقِىَ مُسْلِمٌ فَقيراً مُحْتاجاً...؛ همانا زكات براى آزمايش ثروتمندان و كمك به فقيران مقرر شده است و اگر مردم زكات مال خود را بپردازند مسلمان تهيدست و نيازمندى باقى نخواهد ماند».

عبد اللّٰه بن سنان از امام صادق عليه السّلام روايت كرده است كه فرمود: خداوند عزّ و جلّ زكات را بمانند نماز فرض و مقرّر فرموده است، و از اين رو اگر كسى زكات را حمل كند و آشكارا و بر ملا عطا نمايد، باكى بر او نيست، و اين بدان‌ جهت است كه خداى عزّ و جلّ مقدار تأمين نيازمندي هاى فقرا را در اموال اغنيا مقدّر و مقرّر نموده است. و اگر مي دانست كه آن مقدار مفروض و معيّن ايشان را كفايت نمي كند، هر آينه آن را براى ايشان مى‌افزود، و هر گونه تنگدستى و صعوبت معيشتى كه متوجّه فقرا شود، از جهت خوددارى اغنيا از پرداخت حقوق ايشان است، نه از جهت مقدار زكات و نارسائى آن. و مبارك عقرقوفى از امام ابو الحسن موسى بن جعفر عليهما السّلام روايت كرده است كه فرمود: همانا كه زكات به عنوان روزى فقرا و افزايش اموال اغنيا برقرار شده است.

زکات به چه چیزهائی تعلق می گیرد؟

حسن بن محبوب از عبد الله بن سنان روايت كرده است كه گفت: امام صادق عليه السّلام فرمود: آيۀ زكات: «خُذْ مِنْ أَمْوٰالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَكِّيهِمْ بِهٰا» در ماه رمضان بر او- يعنى رسول خدا صلّى اللّٰه عليه و آله نازل شد، پس رسول خدا صلّى اللّٰه عليه و آله جارچى خود را فرمود تا در جمع مردم جار زد كه خداى تبارك و تعالى زكات را بر شما فرض نموده است، همان طور كه نماز را بر شما فرض كرده است، پس‌ خدا زكات را از طلا و نقره و شتر و گاو و گوسفند، و از گندم و جو و خرما و مويز بر شما فرض فرموده است. اين ندا را در ماه رمضان در جمع ايشان سر داد، و اشياء ديگر را از زكات معاف داشت .

مصرف زکات

مصرف زکات با استنادی که فقهاء به آیه 60 سوره توبه می کنند در موارد هشت گانه زیر منحصر می گردد:

• فقرا؛
• مساکین؛
• متصدیان اداره صدقات و مأموران جمع آوری زکات؛
• افرادی که به وسیله کمکهای مالی، تمایل بیشتری به اسلام پیدا می‌کنند و تألیف قلوب در آنها به وجود می‌آید؛
• کسانی که برده هستند و برای آزادی آنها از زکات استفاده می‌شود؛
• بدهکاران؛
• هر امری که رضای خداوند در آن باشد؛
• افرادی که در راه مانده‌اند و درمانده شده‌اند.

منابع برای مطالعه بیشتر

سایت راز ماندگاری، زکات.