خمس

يكى از واجبات مالى اسلام و از فروع دين، خمس مى باشد كه عبارتست از پرداخت يك پنجم از مال. (با شرايطى) اين فريضه الهى، از ضروريات دين شمرده مى شود و اگر كسى خمس را حلال بداند و وجوب آن را انكار كند، در رديف كافران قرار مى گيرد. در روايات، جزاى كسى كه خمس نمى دهد، دوزخ معرفى شده است.

خمس از نظر لغت

خمس در لغت به معناى «يك پنجم» و در اصطلاح فقه عبارت از يك پنجم از درآمد و غنيمت است كه بايد طبق شرايط خاصى پرداخت شود.

خمس در قرآن

خداوند در آیه زیر وجوب خمس و مصارف آن را به طور فشرده بیان نموده و اهمیت آن را گوش‌زد كرده است:

«وَاعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبى وَالْیَتامی وَالْمَساكِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ إِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَ ما أَنْزَلْنا عَلى عَبْدِنا؛ (ای مؤمنان) بدانید كه آنچه به شما غنیمت و فایده رسد (كم یا زیاد) خمس (یك پنجم) آن مخصوص خدا و رسول و خویشان او و یتیمان و فقیران و در راه ماندگان است اگر یتیمان به خدا و آنچه بر بنده خود نازل كرده‌ایم دارید».

اگر چه متعارف از غنیمت چیزی است كه در جنگ از دشمن به دست می‌آید ولی با توجه به گفتار اهل لغت كه غنیمت را مطلق سود گرفته‌اند و بر حسب روایات فراوانی كه از پیغمبر اكرم و ائمه علیهم‌السلام رسیده آیه خمس شامل فوائد و سودهای دیگر نیز می‌گردد. چنان كه پیغمبر اكرم صلی الله علیه و آله فرمود: «وَاخراجُ الخُمسِ مِنْ كلِّ مایَملِكُهُ اَحَدٌ مِنَ‌ النّاس؛ خمس از هر چه انسان مالك شود اخراج می‌گردد».

و شخصی از موسی ابن جعفر علیهماالسلام پرسید از چه چیز خمس باید داده شود؟ فرمود: «فی كُلِّ ما اَفادَ النّاسُ مِنْ قَلیلٍ اَوْ كَثیرٍ؛ در هر چیزی كه مردم فائده برند كم باشد یا زیاد (باید خمس آن داده شود)».

با در نظر گرفتن روش رسول اكرم و امامان معصوم علیهم‌السلام كه خمس را از امور دیگری غیر از غنیمت‌های جنگی نیز می‌گرفته‌اند و موارد فراوانی كه نقل شده رسول اكرم صلی الله علیه و آله به دادن خمس امر می‌كرد از جمله آن حضرت به طایفه بنی قیس نوشت: «فَاَنتُم اِنْ اَقَمْتُمُ الصَّلوهَ و آتَیتُم الزَّكوهَ و اَعطَیتُم سهمَ اللهِ و الصفِی فَاَنتُمْ آمِنونَ؛ اگر شما نماز را به پا دارید و زكات و خمس بدهید درامانید».

و آن حضرت همچنان كه افرادی را برای جمع‌آوری زكات می‌فرستاد برای گرفتن خمس نیز مأمورینی را اعزام می‌فرمود: چنان كه علی علیه السلام را به یمن اعزام داشت و دستور داد خمس را از آن‌ها بگیرد. و مردی از بنی‌اسد را نیز مأمور گرفتن خمس كرد. لذا جای تردید باقی نمی‌ماند كه مقصود از آیه خمس لزوم خمس در موارد دیگری از سود علاوه بر غنائم جنگی نیز خواهد بود و با توجه به آن چه ذكر شد و بسیاری از مدارك و روایات دیگر علمای شیعه فتوا داده‌اند كه آیه مزبور شامل سودهای دیگری نیز می‌شود و علاوه بر لزوم دادن خمس غنیمت‌های جنگی در شش مورد دیگر (كه بعداً بیان می‌شود) نیز دادن خمس را واجب دانسته‌اند.

و نكته قابل توجهی كه آیه مزبور به آن اشاره كرده است اهمیت خمس می‌باشد كه می‌فرماید: «باید خمس سودی كه می‌برید بدهید اگر به خدا و آنچه بر بنده خود نازل كرده‌ایم ایمان دارید» و می‌رساند كه اگر بر كسی خمس واجب شده و از دادن آن خودداری می‌كند به خدا و آنچه بر پیامبر نازل شده ایمان و اعتقاد ندارد.

خمس در روایات

• 1- امام رضا علیه السلام مى فرمايد: هيچ مالى حلال نمى گردد مگر از طريقى كه خداوند آن را حلال كرده است؛ خمس، پشتوانه ما براى تقويت دين ما و اداره زندگى ما و كمك به دوستان ما است. با خمس، آبروى خود را از كسانى كه از قدرتشان بيم داريم، حفظ مى كنيم. پس خمس را از ما دريغ نداريد و خود را از دعاى ما محروم نكنيد.

• 2- قالَ‌الباقِر: «لایحلُّ لاَحدٍ ان یَشْتَرِیَ منَ الخُمسِ شَیْئاً حَتّی یَصِلَ الَینا حَقَّنا؛ ابوبصیر می‌گوید: امام باقر علیه السلام فرمود: برای هیچ كس حلال نیست كه چیزی از خمس (مالی كه خمس آن داده نشده) بخرد تا این كه حق ما را به ما برساند.

• 3- در كافى بسند خود از على بن ابراهيم از پدرش از ابن ابى عمير از حسين بن عثمان از سماعه روايت كرده كه گفت: از امام ابى الحسن علیه السلام از مساله خمس سؤال كردم، حضرت فرمود: خمس در هر فائده اى كه مردم مى برند چه كم و چه زياد واجب است .

• 4- امام صادق علیه السلام می‌فرماید: به راستی خداوندی كه خدائی جز او نیست چون زكات را برای ما حرام كرده خمس را برای ما قرار داده است پس زكات را بر ما حرام كرده و خمس را برای ما (دادن خمس به ما) واجب كرده است و كرامت برای ما حلال است.

• 5- ابوبصیر می‌گوید: به امام صادق علیه السلام عرض كردم: كوچكترین چیزی كه بنده را داخل آتش می‌كند چیست؟ فرمود: این است كه كسی یك درهم مال یتیم را بخورد و ما یتیم هستیم.

• 6- امام زمان علیه السلام در نامه‌ای كه برای محمد ابن عثمان (دومین نایب خاص خود) فرستاد در آن نوشته بود به نام خداوند رحمن و رحیم لعنت خدا و فرشتگان و تمام مردم بر كسی كه یك درهم بدون مجوز مال ما را بخورد.

• 7- و در نامه دیگری كه آن حضرت در پاسخ محمد بن عثمان فرستاد نوشت (و اما آنچه پرسیده بودی از عمل كسی كه مالی از (خمس) مال‌های ما در دست او است و آن را برای خود حلال دانسته و بدون دستور ما مانند مال خود در آن تصرف می‌كند. هر كس چنین كاری كند ملعون بوده و ما دشمن او هستیم چنان كه پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود هر كس چیزی از حق اهل بیت مرا حلال شمرد به زبان من و به زبان هر پیغمبر مستجاب الدعوه ملعون خواهد بود. پس هر كس به ما (در ندادن حق) ستم كند از جمله ستمگران به ما خواهد بود و لعنت خداوند بر او است كه خداوند می فرماید لعنت خدا بر ستمگران.

• 8- محمد بن زید طبری می‌گوید: جمعی از مردم خراسان خدمت امام رضا علیه السلام رسیدند و از آن حضرت خواستند كه خمس را برای آن‌ها حلال كند آن حضرت فرمود: حلال نمی‌كنم شما به زبان خود را دوست خالص ما معرفی می‌كنید ولی حقی كه خدا برای ما قرار داده و ما را برای آن قرار داده كه آن خمس است از ما باز می‌دارید و سه بار فرمود نه برای هیچ یك از شما حلال نمی‌كنم.

فلسفه خمس

احكام اسلامى بر اساس مصلحت ها و مفسده هايى است كه در ذات موضوعات آن ها نهفته است و هيچ گاه اين احكام بى حساب مقرر نگرديده است. حكمت و فلسفه بخش قابل ملاحظه اى از احكام اسلامى در آيات و روايات توضيح داده شده است؛ بخش ديگر آن را نيز عقل آدمى با كمك علم و تجربه در گذر زمان مى تواند دريابد. بنابراين وجوب خمس نيز براساس مصلحت يا مصلحت هايى است كه در حقيقت آن موجود است. چنان كه در برخى از روايات به آن اشاره شده است.

به عنوان نمونه امام صادق عليه السلام درباره علت دريافت خمس از مردم مى فرمود: «انّى لَاخُذُ مِنْ احَدِكُمُ الدِّرْهَمَ وَ انّى لَمِنْ اكْثَرِ اهْلِ الْمَدينَةِ مالًا، ما اريدُ بِذلِكَ الَّا انْ تُطَهَّرُوا؛ من با اين كه از بيشتر اهل مدينه داراترم، يك درهم (خمس ) را هم از شما مى گيرم و از اين كار قصدى جز پاك شدن شما ندارم».

چنان كه از حديث شريف استفاده مى شود اهل بيت عليهم‌السلام از نظر معيشت و گذران زندگى هيچ نيازى به كمك ديگران ندارند و فلسفه اصلى خمس، اداره حكومتى است كه آن بزرگواران بايد در رأس آن قرار گيرند و مردم را به سوى پاكى رهنمون شوند. بر همين اساس است كه در بعضى از روايات از خمس به عنوان «حق امارت و حكومت» ياد شده است.

حضرت على عليه السلام مى فرمايد: آن چه خداى عالم از اسباب و راه هاى معيشت و زندگى مخلوقات در قرآن بيان فرموده پنج چيز است كه عبارتند از: جهت امارت و حكومت، عمران و آبادانى، اجاره، تجارت و صدقات؛ اما جهت امارت و حكومت همان خمس است كه خداوند تعالى درباره اش فرمود: «وَاعْلَمُوا انَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَىْ ءٍ فَانَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِى الْقُرْبى وَالْيَتامى وَالْمَساكينِ...؛ بدانيد هر چيزى را كه به غنيمت گرفتيد خمس آن از آنِ خداوند، پيامبر، خويشاوندان پيامبر، يتيمان و مسكينان است». (سوره انفال، آيه 41)

با توجه به اين حديث شريف و آيه شريفه، خمس در درجه اول مال خداست كه در نظام حكومتى الهى در اختيار مقام رسالت و امامت قرار مى گيرد و در زمان غيبت به ولى فقيه، مجتهد جامع الشرايط، عالم بالله و امين بر حلال و حرام الهى سپرده مى شود تا در راه مصالح مسلمانان، توسعه و ترويج فرهنگ و معارف اسلامى، تبليغات، ايجاد سازمان هاى دفاعى و غيره مصرف كند. از اين رو، اداره شئون مقام ولايت، امامت و رهبرى، تقويت مراكز دينى و اسلامى، تقويت بنيه اقتصادى حكومت اسلامى، تضمين استقلال آن، رفع محروميت ها و نيازمندى هاى جامعه (به ويژه سادات) و... از آثار و بركات خمس خواهد بود.

امام رضا عليه السلام فرمود: «انَّ الْخُمْسَ عَوْنُنا عَلى دينِنا وَ عَلى عَيالاتِنا وَ عَلى مَوالينا؛ همانا خمس كمكى بر دين (و اهداف دينى)، خاندان و دوستان ماست».

از همين رهگذر، مؤمنان نيز بايد براى برپايى و نشر آيين خود مايه بگذارند و با پرداخت خمس اموال خود حكومت اسلامى را در اداره كشور و استقلال آن در تمام زمينه هاى فرهنگى، اقتصادى، سياسى و نظامى يارى نمايند.

منابع:

(1). وسائل الشیعه، شيخ حر عاملی، قم: مؤسسه آل البيت لإحياء التراث، چاپ اول، 1409 هجری.

(2). احكام مالى، سيد مرتضى حسينى فاضل.

(3). احكام اقتصادى، نعمت الله يوسفيان.

(4). بحارالانوار، علامه مجلسى ؛ تهران.

(5). علل الشرائع، ترجمه ذهنى تهرانى، سيد محمدجواد ذهنى تهرانى؛ قم، انتشارات مؤمنين، چاپ اول، 1380 ش.

منابع برای مطالعه بیشتر

سایت راز ماندگاری، خمس.