خطبه

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو

خُطبه:[۱] كلام مخصوص و سخنانى است آشكار كه خطيب در برابر ديگران ايراد مى‌كند که مشتمل بر ستايش خداوند و صلوات بر محمد و آل محمد و توصيه به تقوا و مواعظ ديگر است.

بنابر آنچه در منابع حديثى و تاريخى آمده است پيامبر اكرم صلى اللّه‌ عليه و آله و ديگر معصومان عليهم السلام به مناسبت هاى مختلف در اجتماع مردم خطبه مى‌خواندند.

مهم‌ترين مواردى كه خواندن خطبه به نحو واجب يا مستحب در فقه مطرح است، عبارت است از: نماز جمعه، نماز عيدين (فطر و قربان)، نماز باران، موسم حج، هنگام خواستگارى و عقد نكاح و خطبه هنگام كسوف.

  • نماز جمعه: خواندن دو خطبه قبل از نماز جمعه كه به جاى دو ركعت از نماز ظهر جمعه محسوب مى‌شود، شرط صحت نماز جمعه است.[۲]

خطبه‌هاى نماز جمعه بايد مشتمل بر حمد و ثناى خداى متعال و صلوات بر محمد و آل محمد عليهم السلام و موعظه باشد. هر چند برخى صلوات را در خطبه اول و موعظه را در خطبه دوم واجب ندانسته‌اند.[۳] بنابر مشهور، قرائت سوره‌اى كوتاه در هر دو خطبه واجب است.[۴] برخى تلاوت يك آيه كه به حسب معنا تمام باشد و به آيه قبل و بعدش بستگى نداشته باشد را نيز مجزى دانسته‌اند.[۵]

  • نماز عيدين: نماز عيد فطر و قربان در صورتى كه به جماعت خوانده شود، داراى خطبه است كه امام پس از نماز آن را مى‌خواند و بهتر است از خطبه‌هاى مأثور باشد. در وجوب يا استحباب خطبه ـ در فرض وجوب نماز ـ اختلاف است.[۶]
  • نماز باران: خطبه نماز باران پس از نماز خوانده مى‌شود؛ ليكن در اين كه قبل از ذكرهاى وارد شده خوانده مى‌شود يا بعد از آن، اختلاف است.[۷] برخى خواندن آن را قبل و بعد از نماز جايز دانسته‌اند.[۸] در اين كه در نماز باران يك خطبه مستحب است يا دو خطبه اختلاف است.[۹]

در نماز باران خواندن خطبه‌هاى مأثور افضل است. در غير اين صورت، خطبه‌اى خوانده شود كه مشتمل بر حمد و ستايش خداوند و دعا و تضرّع به درگاه الهى جهت آمدن باران باشد.[۱۰] برخى خطبه نماز باران را صرف دعا و تضرّع دانسته و ايراد خطبه بدين گونه يا به نحو مشهور را مجزى دانسته‌اند.[۱۱]

  • موسم حج: مستحب است امام (امير الحاج) در موسم حج به ويژه هفتم ذی الحجه، نهم ذی الحجه (روز عرفه) و روز قربانى در منى، همچنين روز نَفْر اوّل (دومين روز از ايام تشريق) در اجتماع حاجيان خطبه بخواند و آنان را با وظايف خود و مناسك حج آشنا كند.[۱۲]
  • هنگام خواستگارى و عقد: خواندن خطبه قبل از عقد نكاح مستحب است. در خطبه عقد كيفيت خاصى شرط نيست؛ ليكن بهتر است پس از حمد و ستايش خداوند متعال، شهادتين و درود بر پيامبر و خاندان پاك آن حضرت، به تقوا توصيه و براى زوجين دعا شود. افضل در خطبه عقد، خواندن خطبه‌هاى مأثور از ائمه عليهم السلام است.

همچنين بنابر تصريح برخى، خواندن خطبه قبل از خواستگارى و براى ولى دختر هنگام پاسخ مثبت دادن به خواستگار مستحب است. در اين خطبه صِرف حمد خداوند متعال و صلوات بر محمد و آل محمد كفايت مى‌كند.[۱۳]

خطبه های عاشورایی

در نهضت عاشورا يكسرى خطابه‌ها و سخنراني ها توسط سيدالشهدا، امام سجاد، حضرت زينب علیهم السلام و ياران امام انجام گرفته كه در كتب تاريخى و روايى ثبت است و اغلب تعيين‌كننده بوده است، چه آنها كه پيش از عاشورا و در طول راه و در خود مكه بوده، چه خطبه‌هايى كه روز عاشورا ايراد شده و چه آنچه از زبان اسيران آزاده در كوفه و شام صادر شده است.

خطبه‌هاى سيدالشهدا و نيز خطبه امام سجاد علیه السلام در مجلس یزید، همچنين خطابه زينب كبرى سلام الله علیها در كوفه و دمشق، معروفترين آنهاست.

پانویس

  1. این اصطلاح در موضوعات صلات، حج و نكاح بکار میرود.
  2. جواهرالكلام، 11/207.
  3. 208ـ214؛ مستند الشيعة، 6/ 65ـ67.
  4. جواهرالكلام، 11/211.
  5. 214.
  6. الحدائق الناضرة 10/ 210ـ211؛ جواهرالكلام 11/ 336ـ339.
  7. تحريرالاحكام 1/ 292؛ البيان/ 219ـ220.
  8. تذكرة الفقهاء 4/214.
  9. تحرير الوسيلة 1 /215-246
  10. جواهرالكلام، 12/148.
  11. الحدائق الناضرة 10/491؛ جواهرالكلام 12/150.
  12. قواعدالاحكام، 1/436؛ المبسوط، 1/365.
  13. جواهرالكلام 29/ 40ـ41؛ العروة الوثقى 5/485.


منابع

  • فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، ج3، صص473-471.
  • جواد محدثی، فرهنگ عاشورا، ص161.