حنبلی

عبدالله بن محمدبن حنبل ابن هلال شیبانی مروزی که از خاندان عرب شیبان بن ذهل یا بنی ذهل بن شیبان است پیشوای حنبلیان و چهارمین امام اهل سنت و جماعت است . او در سال 164 ق/ 780 م ولادت یافت . زندگی ابن حنبل با فقر و تنگدستی همراه بود ایشان برای امرار معاش بافندگی می کرد . او ابتدا قرآن را آموخت و سپس به فراگیری علم فقه پرداخت و بعد هم به فراگیری فن نوشتن و نگارش مشغول شد . او مدتی به خواندن کتاب های اهل رای مشغول بود . احمد حنبل از راه های مختلف برای به ثبوت رسانیدن حدیث استفاده می کرد . زیرا او حدیث را پایه و اساس دین می دانست . او از تاریخ 86 ق/802 م در جستجوی علم حدیث به بصره ، کوفه ، حجاز ، یمن و شام سفر کرد .

اساتید

امام احمد حنبل از محضر کسانی چونوکیع ، یحی بن آدم ، یحی بن سعید قحطان و یحیی بن معین ، احادیث بسیاری را دریافت کرد . از شاگردی ابو یوسف که خودش شاگرد ابو حنیفه بود و همچنین از میثم بهره ها برد . شافعی نیز از اساتید او به شمار می رود .

شاگردان

شاگردان احمد که او را در نقل میراث حدیثی یاری می کردند عبارتند از : ابوالعباس اصطخری ، احمد بن ابی خیثمه ، ابویعلی موصلی ، ابوبکر اثرم ، ابوالعباس ثعلب ، ابوداود سجستانی و ... او در سال 241ق/855م در شهربغداد چشم از جهان فرو بست .

ویژگی فقه حنبلی

موسس این مذهب آنچنان خود را متوجه جمع حدیث و بررسی اقوال کرده بود که به قول برخی مانند طبری او اساسا فقه جداگانه ای ندارد . اما می توان ادعا کرد که فقهی متمایز و مجزا از سایر مذاهب به نام فقه حنبلی داریم که خصوصیت اصلی آن توجه به احادیث پیامبر می باشد .

مصادر فقه حنبلی

این مذهب قرآن و سنت را مبنای اصلی فقه خود به حساب می آورد ، بزرگان این فرقه فرقی بین قرآن و سنت قائل نیستند و با کسانی که این دو را از هم جدا دانسته اند و به خاطر یکی دیگری را فدا می کنند به سختی مخالفت می ورزند . مشخصه عمومی این مکتب فقهی مخالفت با هر گونه اجتهاد و رای و نیز استناد مطلق به احادیث می باشد . قول صحابه و فقها نیز می تواند نزد حنابله از حجیت برخوردار باشد . نزد آنها بعد از قرآن و حدیث و قول صحابه و فقها ، موارد دیگری هستند که از اهمیت کمتری نسبت به موارد مذکور برخوردار هستند ولی به طور کل در فقه می شود به آنها استناد کرد که این موارد عبارتند از :

قیاس

اجماع

مصالح مرسله

سد الذرائع

حنبلیه در جایی استفاده از حدیث ضعیف را جایز می شمارد که با قرآن و سنت تعارضی نداشته باشد . از دیگر ویژگیهای فقه آنان که شهرت هم یافته است سختگیری در امر عبادات و معاملات و طهارت می باشد . یک نمونه از این سختگیریها واجب بودن مضمضه و استنشاق در وضو می باشد .

شرایط و لوازم مفتی

از دیگر ممیزات آنان که امری پسندیده به نظر می رسد در مورد تعیین حدود و شرایط مفتی می باشد . چند نمونه از این ویژگیها بدین نحو است :

1- مفتی باید صاحب دانش و صبر و وقار باشد .

2- مفتی باید دارای خلوص نیت باشد .

3- او باید با مردم و احوال و اوضاع و شرایط زمانه آشنایی کامل داشته باشد .

4- عالم به قرآن و سنت و سند احادیث باشد .

5- تا حدی از لیاقت و کفایت در فتوا دادن برخوردار باشد که دشمنی مردم را بر علیه خود بر نیانگیزد .

فقه حنبلی توجه خاصی نیز به مسائل اجتماعی دارد و احکام فقهی متناسبی را صادر می کند . چند نمونه عبارتند از :

- اگر کسی زمینی را بر فقرا و بینوایان وقف نماید ، زکات بر عایدات آن واجب نیست .

- خویشاوندی که نفقه آن بر انسان واجب است عبارت است از تمام خویشان بی بضاعت که از عهده کار بر نمی آیند و تمام خویشان دور و نزدیک اعم از عصبات و اصول و فروع و صاحبان فرض و ذوی الارحام را از ارث بهره مند می کند .

دیدگاه فقه حنبلی درباره ادله اثبات دعوی

1- درباره اقرار: حنبلیه معتقد است که اقرار به لفظ و نوشتن و اشاره از شخص گنگ واقع می شود .

2- در مورد سوگند: اگر من چیزی علیه کسی ادعا کنم و برای اثبات حرفم دلیلی نداشته باشم ، قاضی طرف مقابل را وادار می کند تا قسم بخورد که آن حرف علیه او صادق نیست .

3- شهادت : حنابله معتقدند مواردی که مورد شهادت قرار می گیرد هفت قسم است ؛ شهادت به زنا و لواط که باید به وسیله چهار مرد باشد .ادعای فقر که از کسی به شرط شهادت سه مرد قبول می شود . حدودی مانند قذف و شرب خمر و راهزنی که با دو مرد ثابت می شود . مواردی مثل نکاح و طلاق که دو شاهد مرد لازم دارد . جراحاتی که به انسان وارد می شود و یا اینکه به حیوان به شرط وجود قول دامپزشک با شهادت دو شاهد ، یا یک مرد و دو زن پذیرفته می شود . مواردی که مردان از آن بی اطلاعند مانند عیوب زنان شهادت یک زن پذیرفته می شود .

4- قرعه : قرعه در نزد این مذهب مانند حکم کردن است و در طلاق و نکاح و آزاد کردن بنده و اموال و تقسیم همبستری بین زوجات و جهت همراه بردن ایشان در سفر و مواردی که مورد نزاع و تخاصم واقع می گردد جاری میشود . احمد حنبل در روایت اسحاق بن ابراهیم و جعفربن محمد گفته است که قرعه جایز است .

عقاید دینی و کلامی

به علت اینکه امام احمد حنبل و طرفدارانش از طرفداران مسلک حدیثی هستند لذا نمی توان آنها را بنیانگذار نظریه ای کلامی دانست و یا اینکه آنها را از مشاهیر کلامی به شمار آورد، لذا هر آنچه در حوزه عقاید به آنها منسوب است حاصل آموزه هایی است که از کتاب وسنت پیدا است . به طور عمومی حنبلیان معتقد به مسلک ارجاء هستند . مثلا آنها در مساله تکفیر دیدگاهی مانند مرجئه را اظهار می کنند . در مباحث خدا شناسی در شمار صفاتیه می باشند و در این زمینه جهمیه ، قدریه ، معتزله و طرفداران آنها را مورد سرزنش قرار می دادند . آنها کلام خدا یعنی قرآن را غیر مخلوق می دانند . در باب ایمان قول و عمل را شرط می دانند . مساله رویت ، برای آنان حق است زیرا در حدیث صحیح از مساله رویت خداوند سخن به میان آمده است . حنبلیه امروز کمترین پیرو را در میان مذاهب اربعه دارد ، البته علمای این فرقه زمینه را به گونه ای فراهم کردند که بستر مناسبی برای رشد افکار سلفی و وهابی شد و فرقه هایی مانند وهابیت خود را در ریشه به حنابله منتسب می کنند .

منابع

1- فقه تطبیقی سعید منصوری ( آرانی )

2- چهار امام اهل سنت و جماعت محمد رئوف توکلی

3- تاریخ فرق اسلامی جلد (1) دکتر خسین صابری

4- الا ئمة الاربعة دکتر احمد الشر باصی

5- تحقیق در تاریخ و فلسفه مذاهب اهل سنت یوسف فضائی

حنبلی سایت زحماء ( بخش مذاهب و فرق) بازیابی: دهم مرداد 1394