حرم حضرت زینب عليها السلام

کشور	سوریه
شهر	دمشق
	طول:"20.25.1°36 شرقی عرض:"40.7'26°33 شمالی
مشاهده در نقشه

این مدخل از دانشنامه هنوز نوشته نشده است.

محتوای فعلی بخشی از یک کتاب متناسب با عنوان است.

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)

یکی از زیارتگاه های بسیار مهم و مورد توجه همه مذاهب اسلامی در دمشق، مرقد و آرامگاه زینب کبری، دختر امیرالمؤمنین علیه السلام است که همواره خیل مشتاقان و ارادتمندان آن بانوی فداکار و بزرگوار از سرزمین های اسلامی به ویژه ایران، برای زیارت قبر او عازم این سرزمین هستند.

دختران امام علی علیه السلام

امیرالمومنین علی علیه السلام از حضرت فاطمه سلام الله علیها دو دختر و از سایر زنان نیز چندین دختر داشتند که چند تن از آنان ملقب به ام کلثوم بوده اند. بر اساس گفته «زبیر بن بکار»، نسب شناس مشهور عرب، زینب کبری که به همسری عبدالله بن جعفر درآمد و ام کلثوم کبری که همسر عمر بن خطاب شد. هر دو از فاطمه زهرا سلام الله علیها بوده اند. وی دختران معروف دیگر ایشان از غیر فاطمه سلام الله علیها را چنین نام برده است: رقیه دختر صَهباء که همسر مسلم بن عقیل گشت، زینب صغری به ازدواج محمد بن عقیل درآمد و ام کلثوم صغری که نامش نفیسه بود به همسری عبدالله اکبر بن عقیل انتخاب شد.

سید محسن امین تعداد دختران علی علیه السلام که لقب ام کلثوم داشته اند را چهار تن ذکر کرده است: همسر مسلم بن عقیل، همسر عبدالله اصغر بن عقیل، همسر عمر بن خطاب، همسر عبدالله بن جعفر.

با توجه به تعداد فراوان دختران علی علیه السلام و القاب مشابه آنان، بدیهی است مورخان و نسب شناسان و همچنین محققان تاریخ اسلام و شیعه در مورد این تعداد و محل دفن آنان تا حدودی دچار اشتباه یا تناقض و سرگردانی شوند و متأسفانه دانش پژوهان و محققان بعدی نیز ناخودآگاه به بیان اشتباهات آنان بپردازند. این اختلاف در مورد دفن زینب کبری، ام کلثوم کبری و زینب صغری شدت بیشتری می یابد لیکن با نقد و بررسی این اختلافات می توان به یک نتیجه قطعی دست یافت که در ادامه به ذکر اقوال مختصری در این خصوص خواهیم پرداخت.

از آنجا که از جانب محققان و دانش پژوهان شیعه و سنی تحقیقات بسیار گسترده ای در مورد محل دفن زینب کبری سلام الله علیها به عمل آمده و ما نیز اشاره ای به آنها خواهیم داشت؛ با یک بررسی و تدقیق علمی، جای شکی بر کسی نخواهد ماند که زینب کبری سلام الله علیها در شهرک راویه دمشق مدفون شده اند. در این مبحث کوتاه ابتدا به شمه ای مجمل از دوران حیات پرافتخار آن بانوی فداکار پرداخته و سپس نظرات و آراء مختلف در مورد محل دفن ایشان را تشریح خواهیم ساخت.

زندگی نامه زینب کبری

«زینب کبری» ملقب به ام کلثوم در سال ششم هجری ـ پس از صلح حدیبیه ـ و دو سال بعد از تولد حسین بن علی علیه السلام پا به عرصه وجود گذاشت. محیطی که او در آن رشد کرد مهبط جبرئیل امین و جایگاه وحی سرمدی بود و روزی که خداوند به رسولش فرمان داد تا تمامی درهایی که به مسجدالنبی صلی الله علیه و آله باز می شدند را مسدود کند، زادگاه او را مستثنی ساخت. مادرش پاره تن رسول الله صلی الله علیه و آله، پدرش نفس پیامبر و نخستین مرد مسلمان در اسلام و خاندان او افضل خاندان عالم بود که خداوند متعال رجس و پلیدی را از آنان دور کرده و تحت «کساء» رسولش، در ظل حمایت خویش وارد ساخته بود.

زینب سلام الله علیها تحت تربیت چنین خاندان استثنایی رشد کرد. از همان ابتدا با مصیبت های فراوانی روبرو شد که تحمل آن بر بسیاری امکان پذیر نبوده و نخواهد بود. هنوز پنج سال از تولد او نگذشته بود که پدر بزرگ گرامی وی ـ رسول خدا صلی الله علیه و آله ـ آن که همواره او و برادرانش حسن علیه السلام و حسین علیه السلام در آغوش پرمهر و محبت او روزگار می گذرانیدند، به سوی حق شتافت. این مصیبت عظیم برای او و به ویژه مادرش طاقت فرسا و گران بود.

او از همان ابتدا در کنار مادر بیمار خود که به دنبال ارتحال جانسوز پدر و مصیبت های وارده پس از آن به بستر بیماری افتاده و روزهای آخر را می گذرانید به پرستاری از او پرداخت و سرانجام نیز شاهد مرگ او و بهترین پناه دوران کودکی خود شد. او شب هنگام، همراه برادرانش حسن علیه السلام و حسین علیه السلام، پدرش علی علیه السلام و چند تن دیگر از محرمان اهل بیت، در مراسم خاکسپاری مادر حضور یافت و پس از آن تلاش می کرد تا برای دو برادر، مادری مهربان باشد.

زینب سلام الله علیها پس از آن که به سن ازدواج رسید، طبق گفته رسول خدا صلی الله علیه و آله که روزی به فرزندان علی علیه السلام و جعفر نگاه کرده و فرموده بود: «دختران ما برای پسران ما و پسران ما برای دختران ما»؛ از میان آن همه خواستگارانی که داشت به همسری عبدالله بن جعفر بن ابیطالب ـ که پنج سال از او بزرگتر بود ـ درآمد. وی نخستین نوزاد اسلام در حبشه بود. پدر عبدالله یعنی «جعفر طیار» در «جنگ موته» به شهادت رسیده و مادر او، «اسماء بنت عمیس» پس از شهادت همسر به ازدواج ابوبکر درآمد. اسماء پس از مرگ وی، همراه فرزند خردسال خود محمد بن ابی بکر به خانه علی علیه السلام رفت و پس از پیمان همسری، برای آن حضرت یحیی و محمداصغر را به دنیا آورد. ابن عنبه او را بدون فرزند ذکر کرده است. در حالی که عون، عبدالله و محمد در رکاب امام حسین علیه السلام ـ در کربلا ـ به شهادت رسیدند و ام کلثوم نیز به ازدواج قاسم بن محمد بن جعفر طیار درآمد.

در هر حال، اندک زمانی نگذشته بود که زینب کبری سلام الله علیها دوباره شاهد مصیبتی دیگر شد و آن از دست دادن پدر بزرگوارش علی علیه السلام ـ که در سال چهلم هجری به شهادت رسید ـ بود. پس از این مصیبت، زینب بیش از پیش تنها ماند و وظیفه او در قبال برادرانش سنگین تر شد.

از آنجا که او باید در آتش حوادث می سوخت و آبدیده تر می شد، هنوز از غم فقدان پدر فارغ نشده بود که پاره های جگر برادر، مقابل چشمان او ظاهر گشت. او با این همه مصیبت ها آموخت که چگونه در کنار تنها برادر بازمانده چون کوهی استوار ایستاده و پذیرای مصیبت های بزرگتر باشد.

زینب کبری سلام الله علیها در فاجعه کربلا دهها تن از بهترین و عزیزترین کسانش را از دست داد. سرانجام خود و سایر زنان اهل بیت به اسارت شامیان پلید و ننگین چهره درآمده و با آن همه مصیبت جان فزا، دلیرانه در مقابل عبیدالله بن زیاد ملعون در کوفه به خطبه ایستاد و چهره ننگین او را رسوا کرد. سپس همین اقدام را در مقابل یزید ملعون در دمشق کرده و با خطبه های غرّاء و آتشین خود به پاسداری از خون حسین علیه السلام و رسالت الهی او پرداخت.

آن معصومه فداکار پس از چند روز توقف در دمشق، همراه سایر زنان اهل بیت و کاروان اسرای کربلا به مدینه بازگشت و چنانچه خواهیم گفت در واقعه حره به سال ۶۲ هجری و یا سال قحطی مدینه، همراه عبدالله جعفر ـ که در دمشق زمین هایی داشت ـ به این شهر مهاجرت و در همان جا وفات یافت.

محل دفن زینب کبری

چهار سرزمین برای محل دفن حضرت زینب سلام الله علیها بیان شده است:

1. سنجار
2. قاهره مصر
3. قبرستان بقیع در مدینه
4. دمشق سوریه

سنجار

«سنجار» شهری معروف در شمال عراق و جنوب منطقه «نصیبین» و بر سر راه شام. در این شهر مراقدی منسوب به اهل بیت علیهم السلام قرار دارد. یکی از این مراقد شریف، منسوب به حضرت زینب کبری سلام الله علیها دختر امام علی علیه السلام است. این قول سند تاریخی ندارد و مهم ترین دلیل آن، شهرت میان مردم به ویژه بومیان منطقه است.

تنها یک منبع از اقوال متأخر به دست آمد که این دیدگاه را در کنار اقوال دیگر آورده و تأکید کرده که این قول، سند قطعی و تاریخی ندارد. با این حال، تصریح کرده است که این مرقد در طول تاریخ، توسط دولت های شیعی چون آل بویه، حمدانیان و عقیلیون بازسازی و آباد شده است.

زینبیه مصر

برخی بر این عقیده هستند که حضرت زینب کبری سلام الله علیها در قاهره مدفون است. این دیدگاه، ناشی از اشتراک اسم «زینب» در میان بسیاری از بانوان است.

برخی از مورخان قبر زینب سلام الله علیها را در مصر دانسته اند.

مهم ترین کتابی که مرقد حضرت را در مصر دانسته و دیگران به آن اعتماد کرده اند، رساله کوچکی به نام «اخبار الزینبات» نوشته عُبیدلی نسابه (277- 214) است. در این اثر زنان صحابی و زنان اهل بیت علیهم السلام که نامشان «زینب» است، معرفی شده اند.

در این کتاب آمده است که بعد از مراجعت کاروان باقی مانده واقعه کربلا از شام به مدینه، جوّ عمومی مدینه نا آرام شد.

حاکم مدینه نامه ای برای یزید نوشت و وضع پیش آمده در مدینه و نقش حضرت زینب سلام الله علیها در بیداری و مقاومت مردم را برای یزید توضیح داد. یزید در پاسخ نوشت که زینب را از مدینه اخراج کند. حاکم مدینه مُصِرّ بود که زینب از مدینه خارج شود. سرانجام حضرت زینب سلام الله علیها از مدینه به مصر هجرت کرد و مورد استقبال حاکم مصر و عده زیادی از اهالی مصر قرار گرفت. حضرت زینب سلام الله علیها بعد از گذشت حدود یک سال در غروب پانزدهم رجب سال 63 در قاهره رحلت نمود.

محمد حسنین سابقی نویسنده کتاب مرقد العقیله زینب علیهاالسلام اشکالاتی را بر احادیث کتاب اخبار الزینبات وارد کرده و می گوید:

اکثر راویانی که عبیدلی این روایات را از آنان نقل کرده است، مجهول هستند و پس از بررسی و تتبع فراوان در کتب رجال و تراجم و نسب هیچ اثری از آنان به دست نیامد. مفاد این روایات نیز خالی از تناقض و اشکال تاریخی نیست.

این بارگاه در قاهره در منطقه سیدة زینب قرار دارد و در سال 1173 هجری قمری بازسازی شده است. این مکان به مقام السیدة زینب و مسجد السیدة زینب مشهور است .

نظرات محققان در مورد محل دفن زینب کبری

در مورد محل دفن «عقیله بنی هاشم» میان مورخان و محققان اختلاف است. بعضی از آنان محل دفن آن بانوی بزرگوار را با استناد به کتاب «اخبار الزینبات» عبیدلی (متوفی ۲۲۱ هجری) در محلی به نام «قنطرة السباع» در قاهره (مصر) ذکر کرده اند. «استاد حسن قاسم» مصری یکی از آنان است که در پاسخ به نظر شیخ بخیت المطیعی ـ که معتقد بود در «زینبیه» قاهره زینب بنت یحیی بن زید بن علی (علیه السلام)، نه زینب کبری (علیها السلام) مدفون می باشد ـ به کتاب عبیدلی استناد جسته است.

دلایلی که وی ذکر کرده از جمله نظر ابن عساکر، ابن طولون، ابن جبیر، ابن اثیر و طبری بسیار متناقض و بدون ذکر سند و ارجاع است.

مرحوم حسنین سابقی در کتاب خود بطور دقیق و علمی استنادات او را بی اساس دانسته و تناقضات «اخبار الزینبات» عبیدلی را فاش ساخته است. وی اذعان می دارد تألیفات مورخانی که حسن قاسم ذکر کرده را به دقت بررسی و در هیچ یک از آنها جز کتاب عبیدلی، مطلبی از زینب دختر علی علیه السلام ندیده است.

نگارنده این سطور نیز بعضی از منابع مذکور را بررسی، ولی در هیچ یک از آنها جز کتاب عبیدلی، مطلبی از زینب بنت علی علیه السلام نیافته و بیشتر آن مورخان از زینب های دیگری از جمله زینب بنت یحیی المتوج بن الحسن المثنی بن الحسن بن علی علیه السلام؛ زینب بنت یحیی بن علی بن الحسین علیه السلام، فاطمه بنت القاسم بن محمد المأمون بن جعفر الصادق علیه السلام یاد کرده اند.

مرحوم سابقی در کتاب خویش ضمن پاسخگویی و نقد این اقوال و نیز ردّ مسئله تبعید حضرت زینب به دستور یزید به مصر یا استقبال باشکوه «مسلمة بن مخلد» ـ حاکم اموی مصر و دشمن اهل بیت ـ از ایشان، به مورخان مشهور مصری اشاره می کند که در مورد مقابر صحابه در مصر ، و زینب های مدفون در آنجا و کسانی که به مصر وارد شده اند دست به تألیفاتی زده ولی به زینب کبری دختر علی (علیه السلام) اشاره نداشته اند. این مورخان عبارتند از : ۱ـ عبدالرحمان بن عبدالحکم مصری (م ۲۵۷ ق) صاحب «منهج السالک فی اخبار مصر والقری و الممالک» ۲ـ ابو عمرو محمد بن یوسف کندی (م ۳۵۴ ق) مؤلف «ولاة مصر» ۳ـ ابو محمد حسن بن ابراهیم بن ذولاق لیثی مصری (م ۳۸۷ ق) ۴ـ عزالملک محمد بن عبدالله حرانی مسیحی (م ۴۲۰ ق) ۵ـ قاضی سلامه قضاعی (م ۴۵۳ ق) صاحب «انس الزائرین» ۶ـ ابو طاهر سلفی (م ۵۷۶ ق) ۷ـ عبدالقادر مقریزی (م ۸۴۵ ق) صاحب «الخطط و الاعتبار» ۸ـ شمس الدین انصاری مصری (م ۸۱۴ ق) مؤلف «الکواکب السیاره فی ترتیب الزیاره» ۹ـ شمس الدین سخاوی (م ۹۰۲ ق) صاحب «رساله زینبیات»، ۱۰- ابراهیم بن علی فخرومی مصری (م ۸۹۱ ق) مؤلف «الفضائل الباهره فی محاسن مصر و القاهره»، ۱۱- سخاوی حنفی مصری (م ۸۱۴ ق) صاحب «تحفة الاحباب»، ۱۲- عبدالرحمان سیوطی (م ۹۱۱ ق) صاحب «حسن المحاضره فی تاریخ مصر والقاهره» و نیز «درّ السحابه فیمن دخل مصر من الصحابه»، ۱۳- ابن تغری بردی (م ۷۰۴ ق) مؤلف «النجوم الزاهره فی الخبار ملوک مصر والقاهره»، ۱۴- ابن دقماق (م ۷۹۲ ق) صاحب «الانتصار لواسطه عقد الامصار».

در بین محققان و مورخان شیعه، تنها محسن الامین قبر زینب سلام الله علیها را در بقیع می داند؛ در حالی که هیچیک از مورخان به نام زینب کبری که در بقیع مدفون باشد اشاره نکرده اند و زینبی که در بقیع بخاک سپرده شده، ام کلثوم کبری ـ مادر زید بن عمر ـ بوده که هر دو در یک روز از دنیا رفته اند.

و اما بیشتر محققان و صاحب نظران شیعه از جمله «علامه بحرالعلوم»، «میرزا حسین نوری»، «محدث قمی»، «حسون بن زینی حسینی»، «علامه حسنین سابقی»، و مورخان اهل سنت از جمله «ابن بطوطه»، «ابن حورانی»، «ابن جبیر»، «عزالدین محمد صیادی شافعی» و... معتقدند که زینب سلام الله در «قریه رادیه دمشق» بخاک سپرده شده و علت سفر عقیله بنی هاشم را واقعه حرّه به سال ۶۲ هجری یا قحطی در مدینه دانسته که زینب به همراه همسرش به دمشق که زمین هایی در آنجا داشته رفته است.

در این میان بعضی از آنان چون «ابن حورانی» و «محسن الامین»، قبر زینب را در راویه دانسته ولی او را ام کلثوم صغری دختر علی علیه السلام و همسر عمر بن خطاب می دانند که این سخن در گذشته مورد نقد و پاسخ قرار داده شد. این اشتباه بیشتر بخاطر لقب آن دو یعنی ام کلثوم است زیرا چنانچه گفتیم بعضی از دختران علی علیه السلام لقب ام کلثوم داشته اند. در حالی که بعضی می اندیشند تنها ام کلثوم صغری چنین لقبی داشته است.

موقعیت و ساختار حرم زینب کبری

قریه ای که حضرت زینب سلام الله علیها در آن مدفون هستند در گذشته به «راویه» و اکنون به زینبیه مشهور است. در حال حاضر این قریه به شهر متصل و در هفت کیلومتری شرق دمشق قدیم به طرف فرودگاه واقع می باشد. در خیابان اصلی این شهرک از دور، گنبد و مأذنه های مقبره آن بانوی گرامی و دخت امام علی علیه السلام دیده می شود. گنبد این مرقد طلائی است و در سمت شرقی و غربی آن دو مناره کاشیکاری شده قرار دارد.

فضای حرم حضرت زینب و صحن آن به صورت مربع مستطیل می باشد که شبستان و گنبد و حرم در وسط آن قرار گرفته و دارای چهار درِ ورودی می باشد. سقف شبستان و حرم از سه قسمت تشکیل شده که به صورت پله ای بر روی هم قرار دارند و گنبد نیز در وسط آن قرار یافته است. بر روی این گنبد آیاتی از قرآن نوشته شده و طلاکاری آن در سالهای اخیر به وسیله ایران انجام شده است.

در سمت شرق صحن مطهر، مصلای زینبیه به همّت «آیت الله فهری زنجانی» نماینده مقام معظم ولی فقیه در سوریه ساخته شده و مراسم نماز جماعت، دعای کمیل و نماز جمعه در آن برقرار می گردد. این شبستان بسیار بزرگ می باشد. مساحت کل صحن، حرم و سایر مراکز وابسته حدود ده هزار متر مربع است. در حرم جمعاً ۱۱۴ اطاق وجود دارد که ۶۴ اطاق آن در صحن بزرگ و بقیه در صحن دوم و حسینیه های اطراف است.

در مدخل درِ غربی حرم و سمت راست آن ـ داخل اطاق کوچکی ـ سه قبر وجود دارد که یکی از آنها قبر «آیت الله سید حسین یوسف مکی عاملی» متوفی ۱۳۹۷ هجری و دیگری مرحوم «محسن الامین عاملی»، صاحب تألیف معروف «اعیان الشیعه» و سومین آنها نیز دختر میرزا تقی بهبهانی می باشد.

مقبره آن بانوی بزرگوار زینب کبری سلام الله علیها در وسط حرم با ضریحی نقره ای و اطراف آن هشت ستون کاشیکاری شده که گنبد حرم بر آن استوار شده وجود دارد. دیوارهای حرم مطهر تا نصف آن سنگ سفید و بقیه آئینه کاری بوده و جلوه ای از هنر و معماری ایرانی اسلامی است. بنای داخل و خارج حرم و همچنین مناره ها و گنبد از حدود بیست سال پیش است ولی توسعه های اطراف صحن و تزئینات آنها همگی از سوی جمهوری اسلامی انجام شده است.

قبر حضرت زینب همواره به عنوان نواده رسول خدا صلی الله علیه و آله، فرزند بهترین حامی و یاور او و خواهر شهید مظلوم کربلا ـ حسین بن علی علیه السلام ـ مورد زیارت عامه مردم دمشق و کشورهای مختلف قرار می گیرد که به مقصد زیارت آن بانوی مظلوم و ستمدیده با هر گونه وابستگی و اعتقاد مذهبی فرسنگ ها راه پیموده و به این قریه کوچک می آیند، در بین اهل سنت نیز «عقیله بنی هاشم» از حرمت و وجاهت ویژه ای برخوردار است.

منبع

اصغر قائدان، اماكن سياحتي و زيارتي دمشق، بازیابی: 18 دی ماه 1391.