جابر بن عبدالله انصاری: تفاوت بین نسخه‌ها
(←نسب جابرابن عبدالله) |
|||
| سطر ۲: | سطر ۲: | ||
==نسب جابرابن عبدالله== | ==نسب جابرابن عبدالله== | ||
| − | صحابی و از مُکْثِرینِ حدیث . جدّ وی ، عَمروبن حرام بن کعب بن غَنْم بود و نسبتش به خَزْرَج می رسید <ref> ( رجوع کنید به ابن سعد، ج 3، قسم 2، ص 104ـ105؛ ابن عساکر، ج 11، ص 208) </ref>. پدرِ جابر پیش از هجرت پیامبر اکرم به یثرب ، مسلمان شد و در بیعت عَقَبة دوم با رسول خدا پیمان بست و جزو دوازده نقیبی شد که پیامبر آنان را به نمایندگی قبایلشان بر گزید. وی در غزوة بدر حضور داشت و در [[غزوه احد]] به شهادت رسید (<ref> بلاذری ، ج 1، ص 286؛ ابن عساکر، ج 11، ص 208، 211؛ قس ابن حَبّان ، ص 30 که از حضور عبداللّه و فرزندش جابر در بیعتِ عقبة اول و دوم سخن گفته است ). </ref> کنیة جابر، به سبب نام فرزندانش ، در منابع به صورتهای گوناگون آمده ، اما از میان آنها کنیة ابوعبداللّه صحیح تر دانسته شده است <ref> | + | صحابی و از مُکْثِرینِ حدیث . جدّ وی ، عَمروبن حرام بن کعب بن غَنْم بود و نسبتش به خَزْرَج می رسید <ref> ( رجوع کنید به ابن سعد، ج 3، قسم 2، ص 104ـ105؛ ابن عساکر، ج 11، ص 208) </ref>. پدرِ جابر پیش از هجرت پیامبر اکرم به یثرب ، مسلمان شد و در بیعت عَقَبة دوم با رسول خدا پیمان بست و جزو دوازده نقیبی شد که پیامبر آنان را به نمایندگی قبایلشان بر گزید. وی در غزوة بدر حضور داشت و در [[غزوه احد]] به شهادت رسید (<ref> بلاذری ، ج 1، ص 286؛ ابن عساکر، ج 11، ص 208، 211؛ قس ابن حَبّان ، ص 30 که از حضور عبداللّه و فرزندش جابر در بیعتِ عقبة اول و دوم سخن گفته است ). </ref> کنیة جابر، به سبب نام فرزندانش ، در منابع به صورتهای گوناگون آمده ، اما از میان آنها کنیة ابوعبداللّه صحیح تر دانسته شده است <ref> رجوع کنید به ابن عبدالبَرّ، 1412، ج 1، ص 220؛ ابن اثیر، 1417، ج 1، ص 377</ref>. |
| − | اولین آگاهی ما از زندگی جابر، حضور او با پدرش در بیعت عقبة دوم در سال سیزدهم [[بعثت]] است . وی کم سال ترین ناظرِ بیعت اوسیان و خزرجیان با پیامبر صلی اللّه علیه وآله وسلم بود <ref> | + | اولین آگاهی ما از زندگی جابر، حضور او با پدرش در بیعت عقبة دوم در سال سیزدهم [[بعثت]] است . وی کم سال ترین ناظرِ بیعت اوسیان و خزرجیان با پیامبر صلی اللّه علیه وآله وسلم بود <ref>ابن قُتَیبَه ، ص 307؛ ذهبی ، ج 3، ص 192</ref>. باتوجه به سال مرگ و مدت عمرش احتمالاً در آن زمان حدود شانزده سال داشته است . |
==حضور جابر در جنگ ها== | ==حضور جابر در جنگ ها== | ||
| سطر ۴۴: | سطر ۴۴: | ||
==جابر و [[امام حسین(ع)]]== | ==جابر و [[امام حسین(ع)]]== | ||
| − | در واقعة [[کربلا]] و شهادت [[امام حسین علیه السلام]] ، جابربن عبداللّه از پیرمردان مدینه ، و نگران ذریة رسول خدا بود. امام حسین در مقام احتجاج با لشکریان [[عبیداللّه بن زیاد]]، جابر را از جمله شاهدان سخن خود معرفی کرده است <ref> ( رجوع کنید به مفید، ج 2، ص 97؛ ابن اثیر، 1385ـ1386، ج 4، ص 62) </ref>. در اربعین شهادت امام حسین ، جابر اولین زائر قبر امام بود | + | در واقعة [[کربلا]] و شهادت [[امام حسین علیه السلام]] ، جابربن عبداللّه از پیرمردان مدینه ، و نگران ذریة رسول خدا بود. امام حسین در مقام احتجاج با لشکریان [[عبیداللّه بن زیاد]]، جابر را از جمله شاهدان سخن خود معرفی کرده است <ref> ( رجوع کنید به مفید، ج 2، ص 97؛ ابن اثیر، 1385ـ1386، ج 4، ص 62) </ref>. در اربعین شهادت امام حسین ، جابر اولین زائر قبر امام بود. که عطیه عوفی او را در این سفر همراهی می نمود. <ref>طوسی ، مصباح ، ص 787؛ نیز رجوع کنید به عمادالدین طبری ، ص 74ـ 75.؛منتهى الآمال، ج 1، حوادث اربعين؛ نفس المهموم ص 322؛ بحارالانوار، ج 98، ص 328.</ref> در این زمان جابر نابینا شده بود و با توجه به جایگاه رفیع او در بین مسلمانان به عنوان صحابی بزرگ پیامبر اکرم (ص) زیارت او حاوی پیام ویژه تایید قیام امام حسین علیه السلام و اهتمام به زیارت آن حضرت بوده است. |
| + | |||
==جابر و امام سجاد== | ==جابر و امام سجاد== | ||
| − | در آغاز امامت [[امام سجاد]] یاران وی انگشت شمار بودند و جابر نیز از اندک یاران آن امام بود و به سبب سالخوردگی از تعقیب حجاج بن یوسف در امان مانده بود | + | در آغاز امامت [[امام سجاد]] یاران وی انگشت شمار بودند و جابر نیز از اندک یاران آن امام بود و به سبب سالخوردگی از تعقیب حجاج بن یوسف در امان مانده بود<ref>کشی ، ص 123ـ124.</ref> |
==جابر و [[امام محمد باقر(ع)]]== | ==جابر و [[امام محمد باقر(ع)]]== | ||
| − | ماجرای ملاقات جابربن عبداللّه با امام باقر در منابع گزارش شده است (از جمله رجوع کنید به ابن سعد، ج 5، ص 164). جابر از پیامبر اکرم شنیده بود که تو چندان عمر می کنی که فرزندی از ذریة من و همنام من را ملاقات می کنی ، او شکافندة علم (یَبْقَرُالعلم بَقْراً) است ، پس سلام مرا به او برسان <ref> ( رجوع کنید به کلینی ، ج 1، ص 304، 450ـ469؛ مفید، ج 2، ص 159) </ref>. جابر پیوسته در پی یافتن این فرزند بود تا جایی که در مسجد مدینه صدا می کرد: «یا باقَرالعلم »، سرانجام روزی محمدبن علی را یافت و سخن پیامبر را یادآور شد، کودک را بوسید و سلام پیامبر را به او رساند <ref> | + | ماجرای ملاقات جابربن عبداللّه با امام باقر در منابع گزارش شده است (از جمله رجوع کنید به ابن سعد، ج 5، ص 164). جابر از پیامبر اکرم شنیده بود که تو چندان عمر می کنی که فرزندی از ذریة من و همنام من را ملاقات می کنی ، او شکافندة علم (یَبْقَرُالعلم بَقْراً) است ، پس سلام مرا به او برسان <ref> ( رجوع کنید به کلینی ، ج 1، ص 304، 450ـ469؛ مفید، ج 2، ص 159) </ref>. جابر پیوسته در پی یافتن این فرزند بود تا جایی که در مسجد مدینه صدا می کرد: «یا باقَرالعلم »، سرانجام روزی محمدبن علی را یافت و سخن پیامبر را یادآور شد، کودک را بوسید و سلام پیامبر را به او رساند <ref>کشی ، ص 41ـ42؛ نیز رجوع کنید به کلینی ، ج 1، ص 469ـ470؛ ابن عساکر، ج 54، ص 275ـ276</ref>. |
| − | نام جابر در نقل احادیث مشهور شیعی آمده است ، از جمله در نقل [[حدیث غدیر]] <ref> | + | نام جابر در نقل احادیث مشهور شیعی آمده است ، از جمله در نقل [[حدیث غدیر]] <ref> رجوع کنید به امینی ، ج 1، ص 57ـ60 </ref>، [[حدیث ثقلین]] (صفّار قمی ، ص 414)، حدیث «انامدینة العلم و علیٌ بابها»<ref>رجوع کنید به ابن شهر آشوب ، ج 2، ص 34</ref>، حدیث «منزلت»<ref>رجوع کنید به ابن بابویه ، 1361 ش ، ص 74</ref>، حدیث «ردّ شمس »<ref>رجوع کنید به مفید، ج 1، ص 345ـ346</ref> و حدیث «سدّالابواب » <ref>رجوع کنید به ابن شهر آشوب ، ج 2، ص 189ـ190</ref>. همچنین وی راوی احادیثی بوده که در آن رسول خدا امامان پس از خود را نام برده <ref>رجوع کنید به ابن بابویه ، 1363 ش ، ج 1، ص 258ـ259؛ ابن شهر آشوب ، ج 1، ص 282</ref> و نیز ویژگیهای حضرت مهدی عجل اللّه تعالی فرجه الشریف را شناسانده است <ref>رجوع کنید به ابن بابویه ، 1363 ش ، ج 1، ص 253، 286، 288</ref>. |
| − | [[حدیث لوح]] از جمله احادیث مشهور است که جابر آن را روایت کرده و نامهای دوازده امام جانشین پیامبر در آن آمده است <ref> | + | [[حدیث لوح]] از جمله احادیث مشهور است که جابر آن را روایت کرده و نامهای دوازده امام جانشین پیامبر در آن آمده است <ref>رجوع کنید به کلینی ، ج 1، ص 527 ـ 528؛ ابن بابویه ، 1363 ش ، ج 1، ص 308ـ313</ref>. |
== شخصیت علمی جابر == | == شخصیت علمی جابر == | ||
| − | جابر از آن گروه صحابه ای است که احادیث فراوانی از پیامبر اکرم نقل کرده است ؛ از این رو، او را حافظ سنّت نبوی و مُکْثِر در حدیث خوانده اند <ref> | + | جابر از آن گروه صحابه ای است که احادیث فراوانی از پیامبر اکرم نقل کرده است ؛ از این رو، او را حافظ سنّت نبوی و مُکْثِر در حدیث خوانده اند <ref>رجوع کنید به ابن سعد، ج 2، قسم 2، ص 127؛ ابن عبدالبرّ، 1412، ج 1، ص 220</ref>. در منابع روایی و سیره و تاریخ ، به روایات جابر استناد بسیار شده و روایات وی مورد توجه مذاهب اسلامی بوده است . جابر در حوزة احکام فقهی صاحب رأی بوده و فتوا می داده ( <ref> رجوع کنید به ابن قیّم جوزیّه ، ج 1، ص 12 که از او در زمرة صحابیانی که تعداد متوسطی فتوا از آنها نقل شده ، نام برده است ؛ نیز ادامةمقاله ) </ref> و از این رو، ذهبی (ج 3، ص 189) او را مجتهد و فقیه خوانده است . |
| − | جابر افزون بر روایتهایی که از پیامبر اکرم نقل کرده ، از[[ صحابه]] و گاه از تابعین نیز روایت کرده است . علی بن ابی طالب ، طلحة بن عبیداللّه ، [[عَمار یاسر]]، [[مُعاذبن جبل]] ، و [[ابوسعید خُدری]] از جمله صحابه ای اند که جابر از آنها روایت کرده است <ref> | + | جابر افزون بر روایتهایی که از پیامبر اکرم نقل کرده ، از[[ صحابه]] و گاه از تابعین نیز روایت کرده است . علی بن ابی طالب ، طلحة بن عبیداللّه ، [[عَمار یاسر]]، [[مُعاذبن جبل]] ، و [[ابوسعید خُدری]] از جمله صحابه ای اند که جابر از آنها روایت کرده است <ref>رجوع کنید بهابن عساکر، ج 11، ص 208ـ209؛ مزّی ، ج 4، ص 444</ref>. جابر چندان جویای یافتن معارف دینی بود که برای شنیدن بی واسطة حدیث پیامبر از یکی از صحابه ، به شام سفر کرد <ref>خطیب بغدادی ، 1395، ص 109ـ 118؛ ابن عبدالبرّ، 1402، ص 151ـ152</ref>. این شوق ، جابر را در پایان عمر بر آن داشت که چندی مجاور خانة خدا شود تا احادیثی بشنود ( رجوع کنید به ذهبی ، ج 3، ص 191). او در کار حدیث ، ناقدی بصیر بود و در نقل اخبار و روایات از رقابتها و تعصبات قبیله ای پرهیز می کرد. مثلاً، با آنکه خزرجی بود، اعتراف می کرد که چگونه راویان خزرجی سخن پیامبر را در ستایش از داوری سعدبن مُعاذ در بارة [[بنی قُریْظه]] ، از آن روی که سعد رئیس اوسیان بود، تحریف کردند <ref>رجوع کنید به ابن اثیر، 1417، ج 1، ص 378</ref>. |
| − | جابر در مسجد نبوی حلقة درس داشت و حدیث املا می کرد و شماری از [[تابعین]] از وی علم می آموختند و حدیث او را می نوشتند <ref> | + | جابر در مسجد نبوی حلقة درس داشت و حدیث املا می کرد و شماری از [[تابعین]] از وی علم می آموختند و حدیث او را می نوشتند <ref>رجوع کنید به ابن عساکر، ج 11، ص 233؛ خطیب بغدادی ، 1974، ص 104؛ ابن حجر عسقلانی ، ج 1، ص 435</ref>. |
| − | از جابر افراد فراوانی حدیث نقل کرده اند. از مشهورترین راویان حدیث از جابر، [[سعیدبن مُسیِّب]] ، [[حسن بن محمدبن حنفیه]] ، [[عطاءبن أبی رباح]] ، [[مجاهدبن جَبر،]] [[عمروبن دینارمکی]] ، [[عامربن شَراحیل شعبی]] ، و [[حسن بصری]] بودند <ref> | + | از جابر افراد فراوانی حدیث نقل کرده اند. از مشهورترین راویان حدیث از جابر، [[سعیدبن مُسیِّب]] ، [[حسن بن محمدبن حنفیه]] ، [[عطاءبن أبی رباح]] ، [[مجاهدبن جَبر،]] [[عمروبن دینارمکی]] ، [[عامربن شَراحیل شعبی]] ، و [[حسن بصری]] بودند <ref>برای آگاهی از فهرست کامل راویان حدیث از جابر رجوع کنید به مزّی ، ج 4، ص 444ـ 448؛ واثقی ، ص 108ـ 118</ref>. |
| − | از امامان شیعه ، امام باقر، و نیز امام صادق و امام کاظم به نقل از امام باقر، چند حدیث نبوی از جابربن عبداللّه نقل کرده اند <ref> | + | از امامان شیعه ، امام باقر، و نیز امام صادق و امام کاظم به نقل از امام باقر، چند حدیث نبوی از جابربن عبداللّه نقل کرده اند <ref>برای نمونه رجوع کنید به ابن اشعث کوفی ، ص 22، 44، 47؛ کلینی ، ج 1، ص 532، ج 2، ص 373، ج 3، ص 233ـ234، ج 5، ص 528 ـ 529، ج 8، ص 144، 168ـ169؛ ابن بابویه ، 1404، ج 1، ص 47، ج 2، ص 74.</ref> |
| − | |||
| − | بر اساس طبقه بندی ابن سعد در الطبقات الکبیر ، جابر جزو «اصحاب مفتی و مقتدا» یا «اهل العلم و الفتوا» قرار نگرفته اما ذهبی (ج 3، ص 190) از او با عنوان «مفتی مدینه » یاد کرده است . باتوجه به آرای فقهی و فتواهای جابر، دیدگاه ابن حزم که وی را از مفتیان متوسط صحابه دانسته است ، موجه به نظر می رسد<ref> | + | بر اساس طبقه بندی ابن سعد در الطبقات الکبیر ، جابر جزو «اصحاب مفتی و مقتدا» یا «اهل العلم و الفتوا» قرار نگرفته اما ذهبی (ج 3، ص 190) از او با عنوان «مفتی مدینه » یاد کرده است . باتوجه به آرای فقهی و فتواهای جابر، دیدگاه ابن حزم که وی را از مفتیان متوسط صحابه دانسته است ، موجه به نظر می رسد<ref>رجوع کنید به الاحکام ، ج 5، ص 666</ref>. موسی بن علی بن محمد امیر گزارش کاملی از آرای فقهی جابر را از منابع گوناگون روایی استخراج و با عنوان جابربن عبداللّه و فقهه به چاپ رسانده است (بیروت 1421). روایات فقهی جابر که در کتابهای چهارگانة شیعه آمده ، اندک است<ref>برای آگاهی از موارد آن رجوع کنید به خوئی ، ج 4، ص 26ـ27.</ref> شیخ طوسی در کتاب الخلاف ، در مواردی آرای فقهی جابر را نقل کرده است <ref>برای نمونه رجوع کنید به ج 2، ص 259، ج 3، ص 30</ref>. |
| − | در تفسیر قرآن کریم ، از جابر روایات بسیاری نقل شده که در منابع تفسیری به آنها استناد گردیده است <ref> (برای نمونه رجوع کنید بهصنعانی ، ج 1، ص 89، 129، 131، ج 2، ص 211، 231ـ 232؛ قرطبی ، ج 2، ص 112، 302، ج 4، ص 155، 166) </ref>. آرای تفسیری جابر در بارة برخی آیات قرآن ، همسو با دیدگاه تفسیری شیعه است <ref> | + | در تفسیر قرآن کریم ، از جابر روایات بسیاری نقل شده که در منابع تفسیری به آنها استناد گردیده است <ref> (برای نمونه رجوع کنید بهصنعانی ، ج 1، ص 89، 129، 131، ج 2، ص 211، 231ـ 232؛ قرطبی ، ج 2، ص 112، 302، ج 4، ص 155، 166) </ref>. آرای تفسیری جابر در بارة برخی آیات قرآن ، همسو با دیدگاه تفسیری شیعه است <ref>مثلاً رجوع کنید به طَبْرِسی ، ذیل احزاب : 33؛ نساء: </ref> 24. |
==آثار== | ==آثار== | ||
| سطر ۷۸: | سطر ۷۸: | ||
مهم ترین اثری که از جابر در منابع یاد شده ، صحیفة اوست . این صحیفه را، که نمونه ای از کهن ترین صورتهای تدوین حدیث است ، سلیمان بن قیس یَشْکری گردآوری کرده اما به سبب درگذشت زودهنگام سلیمان ، راویان دیگر بدون قرائت و سماع از متن صحیفه نقل کرده اند <ref> ( رجوع کنید به خطیب بغدادی ، 1406، ص 392؛ سزگین ، ج 1، ص 85؛ ترجمة عربی ، ج 1، جزء 1، ص 154ـ 155 </ref>). نسخه ای از این صحیفه در مجموعة شهید علی پاشا در کتابخانة سلیمانیة استانبول موجود است ( رجوع کنید بهخلف ، ص 32). | مهم ترین اثری که از جابر در منابع یاد شده ، صحیفة اوست . این صحیفه را، که نمونه ای از کهن ترین صورتهای تدوین حدیث است ، سلیمان بن قیس یَشْکری گردآوری کرده اما به سبب درگذشت زودهنگام سلیمان ، راویان دیگر بدون قرائت و سماع از متن صحیفه نقل کرده اند <ref> ( رجوع کنید به خطیب بغدادی ، 1406، ص 392؛ سزگین ، ج 1، ص 85؛ ترجمة عربی ، ج 1، جزء 1، ص 154ـ 155 </ref>). نسخه ای از این صحیفه در مجموعة شهید علی پاشا در کتابخانة سلیمانیة استانبول موجود است ( رجوع کنید بهخلف ، ص 32). | ||
==وفات== | ==وفات== | ||
| − | جابر در پایان عمر خود، یک سال در جوار خانة خدا در [[مکه]] زیست . در آن مدت ، بزرگانی از تابعین ، مانند [[عطاءبن ابی رَباح]] و عمروبن دینار، با وی دیدار کردند. جابر در اواخر عمر نابینا شد. وی در مدینه درگذشت<ref> | + | جابر در پایان عمر خود، یک سال در جوار خانة خدا در [[مکه]] زیست . در آن مدت ، بزرگانی از تابعین ، مانند [[عطاءبن ابی رَباح]] و عمروبن دینار، با وی دیدار کردند. جابر در اواخر عمر نابینا شد. وی در مدینه درگذشت<ref>ذهبی ، سیر ، ج 3، ص 191ـ192</ref>. مِزّی (<ref> ج 4، ص 453ـ545</ref> روایتهایی در بارة سال وفات جابر آورده است که هریک تاریخ متفاوتی را، بین سالهای 68 تا 79، ذکر کرده اند و در یک خبر، به نقل از جمعی از مورخان و محدّثان ، از وفات جابر در سال 78 و در 94 سالگی سخن گفته و اشاره کرده است که اَبان بن عثمان ، والی مدینه ، بر وی نماز گزارد<ref>نیز رجوع کنید بهابن قتیبه ، ص 307.</ref> |
==پانویس == | ==پانویس == | ||
| سطر ۸۵: | سطر ۸۵: | ||
*حاج شیخ عباس قمی, منتهی الآمال قسمت اول، باب اول: در تاريخ حضرت خاتم الانبياء | *حاج شیخ عباس قمی, منتهی الآمال قسمت اول، باب اول: در تاريخ حضرت خاتم الانبياء | ||
| − | *[http://www.encyclopaediaislamica.com/ دانشنامه جهان اسلام] مدخل"جابربن عبدالله | + | *[http://www.encyclopaediaislamica.com/ دانشنامه جهان اسلام] مدخل"جابربن عبدالله انصاری، از احمد بادکوبه هزاوه. |
[[رده:اصحاب پیامبر]] | [[رده:اصحاب پیامبر]] | ||
| − | [[رده:اصحاب امام علی علیه السلام] | + | [[رده:اصحاب امام علی علیه السلام]] |
[[رده:اصحاب امام حسن علیه السلام]] | [[رده:اصحاب امام حسن علیه السلام]] | ||
[[رده:اصحاب امام حسین علیه السلام]] | [[رده:اصحاب امام حسین علیه السلام]] | ||
| سطر ۹۳: | سطر ۹۳: | ||
[[رده:اصحاب امام باقر علیه السلام]] | [[رده:اصحاب امام باقر علیه السلام]] | ||
[[رده:علمای قرن اول]] | [[رده:علمای قرن اول]] | ||
| − | [[ | + | [[رده:اصحاب اهل البیت علیهم السلام]] |
نسخهٔ ۲۳ اکتبر ۲۰۱۷، ساعت ۰۸:۰۶
جابر بنِ عبدِالله بن عمرو بن حرام الانصارى، صحابى جليل القدر و از اصحاب بدر است.
محتویات
نسب جابرابن عبدالله
صحابی و از مُکْثِرینِ حدیث . جدّ وی ، عَمروبن حرام بن کعب بن غَنْم بود و نسبتش به خَزْرَج می رسید [۱]. پدرِ جابر پیش از هجرت پیامبر اکرم به یثرب ، مسلمان شد و در بیعت عَقَبة دوم با رسول خدا پیمان بست و جزو دوازده نقیبی شد که پیامبر آنان را به نمایندگی قبایلشان بر گزید. وی در غزوة بدر حضور داشت و در غزوه احد به شهادت رسید ([۲] کنیة جابر، به سبب نام فرزندانش ، در منابع به صورتهای گوناگون آمده ، اما از میان آنها کنیة ابوعبداللّه صحیح تر دانسته شده است [۳].
اولین آگاهی ما از زندگی جابر، حضور او با پدرش در بیعت عقبة دوم در سال سیزدهم بعثت است . وی کم سال ترین ناظرِ بیعت اوسیان و خزرجیان با پیامبر صلی اللّه علیه وآله وسلم بود [۴]. باتوجه به سال مرگ و مدت عمرش احتمالاً در آن زمان حدود شانزده سال داشته است .
حضور جابر در جنگ ها
پس از هجرت پیامبر اکرم از مکه به مدینه ، جابر از جوانانی بود که در بیشتر غزوه ها و سریّه ها حضور داشت و فقط درغزوة بدر و احد غایب بود (ابن قتیبه ، همانجا). از سوی دیگر
در گزارشهایی ، او را بدری گفته اند و از خود او نقل شده که در غزوة بدر آب رسان بوده است [۵]. واقدی حضور جابر در جنگ بدر را رد کرده
و گزارشهای آن را خطای راویان عراقی دانسته است . عذر حضور نیافتن جابر در این
دو غزوه ، اطاعت از پدرش بود که او را سرپرست خانوادة پرجمعیت خود کرده بود [۶]. غزوة حمراءالاسد، که در سال چهارم هجرت و در پی غزوه احد رخ داد، اولین تجربة جنگی جابر بود. به فرمودة پیامبر اکرم ، فقط شرکت کنندگان در غزوة احد اجازة همراهی با آن حضرت را در این مأموریت نظامی داشتند، اما جابر تنها کسی بود که به رغم غایب بودن در غزوة احد، در این جنگ شرکت کرد، زیرا رسول اکرم عذر وی را پذیرفت [۷].
در سال سوم هجرت و پیش از غزوة ذاتُالرَقاع ، جابر با بیوه ای به نام سُهَیْمه ، دختر مسعودبن اوس ، ازدواج کرد تا بتواند پس از شهادت پدرش ، از نُه خواهر خود بهتر سرپرستی کند [۸]. در این هنگام جابر با مشکلات مالی دست به گریبان بود و دیونی از پدر خود برعهده داشت . چندی بعد در راه بازگشت از غزوة ذات الرقاع (سال چهارم هجرت ) پیامبر اکرم جویای حال جابر شد و آبرومندانه مشکل مالی او را برطرف و برای وی استغفار کرد [۹] با مرور تاریخ مغازی رسول خدا، معلوم می شود که جابر سهم چشمگیر و برجسته ای در آنها نداشته است . وی جوان مؤمنی بود که همراه دیگر مجاهدان در برخی غزوه ها به همراه پیامبر می جنگید و بعدها گزارشگر برخی از غزوه ها شد. شمار غزوه هایی که جابر در آنها حضور داشت به اختلاف ذکر شده است . به گزارش خود او، از 27 غزوة پیامبر در نوزده غزوه شرکت داشته است (ابن عساکر، ج 11، ص 214، 216ـ217، قس ص 219 که در آن به شرکت جابر در شانزده غزوه اشاره کرده است ). جابر در برخی از سریّه ها نیز حضور داشته و در بارة آنها گزارش داده است [۱۰].
از موضع جابر در بارة خلیفة اول سخنی در منابع نیامده است . احتمالاً او ابتدا با انصار و مهاجران در مدینه همراه بوده اما پس از چندی ، با استناد به منابع شیعی ، به طرفداران حضرت علی و اهل بیت علیهم السلام پیوسته است ( رجوع کنید به کشی ، ص 38).
جابر در زمان خلفای راشدین
در دورة خلفای راشدین ، جابر بیشتر به فعالیتهای علمی و تعلیمی می پرداخت و از امور سیاسی و نظامی دوری می جست . وی فقط در یک مأموریت جنگی شرکت کرد و آن نیز در آغاز فتوحات مسلمانان در دورة خلیفة اول بود. جابر در گزارشی ، از حضور خود در سپاه خالدبن ولید، که برای محاصرة دمشق به کمک سپاه شام رفته بود، سخن گفته است ([۱۱] ولی معلوم نیست که آیا جابر در فتح عراق نیز همراه سپاه خالد بوده یا در منطقة دیگر به سپاه پیوسته است .
جابر در زمان خلافت عمربن خطّاب ، عَریف بود[۱۲]. عریف فردی از قبیله بود که خلیفه وی را به ریاست قبیله یا طایفه منصوب می کرد و او رابط خلیفه و افراد قبیله به شمار می آمد. از فعالیتهای جابر در دوران خلیفة سوم ، اطلاع چندانی در دست نیست ، تنها می دانیم در آخرین روزهای خلافت عثمان ، که معترضان مصری راهی مدینه شدند، وی به فرمان خلیفه همراه پنجاه تن از انصار مأموریت یافت تا با معترضان گفتگو کند و آنان را به دیار خود باز گرداند [۱۳].
در دورة کوتاه خلافت حضرت علی علیه السلام ، ظاهراً جابر بدون دخالت در حوادث سیاسی ، در مدینه به سر می برده است . اشاره هایی که در برخی گزارشها در بارة شرکت جابر در جنگهای جمل ، صفّین ونهروان وجود دارد، چندان موثق نیست [۱۴]. در اواخر خلافت حضرت علی ، سپاهیانمعاویه به غارت شهرها می پرداختند و از مردم به زور بیعت می گرفتند. مدینه نیز از این غارتها در امان نماند. بُسربن اَرْطاة در سال 40 بر مدینه تاخت و از مردم مدینه ، از جمله قبیلة بنی سَلَمه (قبیلة جابر)، نیز بیعت خواست . جابر که بیعت با بُسر را گمراهی می دانست ، به خانة ام سلمه ، همسر رسول خدا، پناه برد و سرانجام مجبور شد به توصیة ام سلمه ، برای پرهیز از خونریزی ، با بسر بیعت کند [۱۵].
پس از آنکه معاویه به حکومت رسید تصمیم گرفت منبر رسول خدا را از مدینه به دمشق منتقل سازد (سال 50). جابر از کسانی بود که نزد معاویه رفت و او را از این کار منصرف ساخت [۱۶]. جابر در دهة 50 به مصر سفر کرد. گروهی از مصریان از او روایت کرده اند ( رجوع کنید بهابن عساکر، ج 11، ص 213ـ214). در این ایام مَسلَمة بن مُخَلَّد انصاری ، هم قبیله ایِ جابر، والی مصر بود و به گزارش ابن مَنْدَه ، جابر به همراه مسلمه به شام و مصر رفت ( رجوع کنید به همانجا). به گزارش منابع حدیثی ، جابر برای شنیدن یک حدیث در بارة قصاص از عبداللّه بن اُنَیْس ، به شام سفر کرد ( رجوع کنید به ابن حنبل ، ج 3، ص 495) که تاریخ آن معلوم نیست . در زمانمعاویه نیز به شام رفت که با بی اعتنایی معاویه روبرو شد. جابر که از رفتار معاویه ناخرسند بود راه مدینه را در پیش گرفت و ششصد دینار اهدایی معاویه را نپذیرفت (مسعودی ، ج 3، ص 318ـ319). برخورد معاویه را با جابر می توان نشانی از موضع امویان در تحقیر مردم مدینه ، به سبب قتل خلیفة سوم ، دانست .
جابر که دورة پیامبر را درک کرده و آگاه به قرآن وسنّت بود، از بدعتها و زشتکاریهای امویان آزرده بود و آرزو می کرد که ناشنوا شود تا اخبار بدعتها و تغییر ارزشهای دینی را نشنود [۱۷]. گستاخیهای حجاج بن یوسف در سال 74، که ولایت مدینه را داشت ، شهره است . او تا توانست مردم مدینه را تحقیر کرد و اصحاب رسول خدا، از جمله جابر، را همچون بردگان داغ زد [۱۸]. با این همه ، جابر واکنشی جز تغییر رفتار خود با حجاج نشان نداد ( رجوع کنید بهابن عساکر، ج 11، ص 234) و وصیت کرد که حجاج بر جنازه اش نماز نگزارد [۱۹].
فرزندان جابر
از فرزندان جابر، از عبدالرحمان ، محمد ( رجوع کنید به همانجا)، محمود، عبداللّه [۲۰] و عقیل ( رجوع کنید به مِزّی ، ج 4، ص 446) یاد شده است . از وجود افرادی منتسب به جابر در افریقیه [۲۱] و بخارا [۲۲] گزارشهایی در دست است . در ایران نیز عده ای از نسل او هستند که مشهورترین ایشان شیخ مرتضی انصاری ، فقیه و اصولی بزرگ شیعه در دوران معاصر، بود [۲۳]
جابربن عبداللّه در منابع امامیه
شخصیت جابر در منابع رجالی امامیه محترم و تأیید شده است . وی از اصحاب ائمه ،از امام علی تا امام باقر علیهم السلام ، دانسته شده است[۲۴] اما باید توجه داشت که جابر در زمان امامت امام سجاد از دنیا رفت و امام باقر هنگام مرگ جابر، در دورة کودکی یا نوجوانی به سر می برد؛ از این رو، نمی توان جابر را از اصحاب امام باقر دانست [۲۵]. در برخی منابع رجالی آمده است که جابر، به دلیل شهرت روایات در مدحش ، نیازی به توثیق ندارد [۲۶]. گر چه جابر در ماجرای سقیفه از یاران حضرت علی نبود، چندی بعد به ایشان پیوست و از یاران وفادار و مخلص اهل بیت شد ( رجوع کنید به کشی ، ص 38). کَشّی (ص 5)، جابر را از اعضای گروهی دانسته است که فدایی حضرت علی و همواره گوش به فرمان آن حضرت بودند. این گروه به «شُرطة الخمیس » شهرت داشتند ( رجوع کنید به برقی ، ص 4).
جابر و حضرت علی(ع)
در نگاه جابر، حضرت علی چنان مقامی داشت که در زمان حیات پیامبر اکرم ، میزان حق تلقی می شد و منافقان را با بغض داشتن به او می شناختند [۲۷]. جابر از کوچه های مدینه می گذشت و در مجالس انصار شرکت می جست و به ایشان نصیحت می کرد که فرزندان خود را با دوستی علی علیه السلام تربیت کنند و می گفت آن کس که علی را بهترین خلق خدا نداند، ناسپاسی کرده است (همان ، ص 44). سخن معروف جابر در بارة حضرت علی («علیٌّ خیرالبشر»)، الهام بخش مؤلف شیعی به نام جعفربن احمد قمی شد تا در کتابش به نام نوادر الاثر فی علیّ خیرالبشر ، ثلث روایات خود را از جابر نقل کند (تستری ، ج 2، ص 525).
جابر و امام حسین(ع)
در واقعة کربلا و شهادت امام حسین علیه السلام ، جابربن عبداللّه از پیرمردان مدینه ، و نگران ذریة رسول خدا بود. امام حسین در مقام احتجاج با لشکریان عبیداللّه بن زیاد، جابر را از جمله شاهدان سخن خود معرفی کرده است [۲۸]. در اربعین شهادت امام حسین ، جابر اولین زائر قبر امام بود. که عطیه عوفی او را در این سفر همراهی می نمود. [۲۹] در این زمان جابر نابینا شده بود و با توجه به جایگاه رفیع او در بین مسلمانان به عنوان صحابی بزرگ پیامبر اکرم (ص) زیارت او حاوی پیام ویژه تایید قیام امام حسین علیه السلام و اهتمام به زیارت آن حضرت بوده است.
جابر و امام سجاد
در آغاز امامت امام سجاد یاران وی انگشت شمار بودند و جابر نیز از اندک یاران آن امام بود و به سبب سالخوردگی از تعقیب حجاج بن یوسف در امان مانده بود[۳۰]
جابر و امام محمد باقر(ع)
ماجرای ملاقات جابربن عبداللّه با امام باقر در منابع گزارش شده است (از جمله رجوع کنید به ابن سعد، ج 5، ص 164). جابر از پیامبر اکرم شنیده بود که تو چندان عمر می کنی که فرزندی از ذریة من و همنام من را ملاقات می کنی ، او شکافندة علم (یَبْقَرُالعلم بَقْراً) است ، پس سلام مرا به او برسان [۳۱]. جابر پیوسته در پی یافتن این فرزند بود تا جایی که در مسجد مدینه صدا می کرد: «یا باقَرالعلم »، سرانجام روزی محمدبن علی را یافت و سخن پیامبر را یادآور شد، کودک را بوسید و سلام پیامبر را به او رساند [۳۲].
نام جابر در نقل احادیث مشهور شیعی آمده است ، از جمله در نقل حدیث غدیر [۳۳]، حدیث ثقلین (صفّار قمی ، ص 414)، حدیث «انامدینة العلم و علیٌ بابها»[۳۴]، حدیث «منزلت»[۳۵]، حدیث «ردّ شمس »[۳۶] و حدیث «سدّالابواب » [۳۷]. همچنین وی راوی احادیثی بوده که در آن رسول خدا امامان پس از خود را نام برده [۳۸] و نیز ویژگیهای حضرت مهدی عجل اللّه تعالی فرجه الشریف را شناسانده است [۳۹].
حدیث لوح از جمله احادیث مشهور است که جابر آن را روایت کرده و نامهای دوازده امام جانشین پیامبر در آن آمده است [۴۰].
شخصیت علمی جابر
جابر از آن گروه صحابه ای است که احادیث فراوانی از پیامبر اکرم نقل کرده است ؛ از این رو، او را حافظ سنّت نبوی و مُکْثِر در حدیث خوانده اند [۴۱]. در منابع روایی و سیره و تاریخ ، به روایات جابر استناد بسیار شده و روایات وی مورد توجه مذاهب اسلامی بوده است . جابر در حوزة احکام فقهی صاحب رأی بوده و فتوا می داده ( [۴۲] و از این رو، ذهبی (ج 3، ص 189) او را مجتهد و فقیه خوانده است .
جابر افزون بر روایتهایی که از پیامبر اکرم نقل کرده ، ازصحابه و گاه از تابعین نیز روایت کرده است . علی بن ابی طالب ، طلحة بن عبیداللّه ، عَمار یاسر، مُعاذبن جبل ، و ابوسعید خُدری از جمله صحابه ای اند که جابر از آنها روایت کرده است [۴۳]. جابر چندان جویای یافتن معارف دینی بود که برای شنیدن بی واسطة حدیث پیامبر از یکی از صحابه ، به شام سفر کرد [۴۴]. این شوق ، جابر را در پایان عمر بر آن داشت که چندی مجاور خانة خدا شود تا احادیثی بشنود ( رجوع کنید به ذهبی ، ج 3، ص 191). او در کار حدیث ، ناقدی بصیر بود و در نقل اخبار و روایات از رقابتها و تعصبات قبیله ای پرهیز می کرد. مثلاً، با آنکه خزرجی بود، اعتراف می کرد که چگونه راویان خزرجی سخن پیامبر را در ستایش از داوری سعدبن مُعاذ در بارة بنی قُریْظه ، از آن روی که سعد رئیس اوسیان بود، تحریف کردند [۴۵].
جابر در مسجد نبوی حلقة درس داشت و حدیث املا می کرد و شماری از تابعین از وی علم می آموختند و حدیث او را می نوشتند [۴۶].
از جابر افراد فراوانی حدیث نقل کرده اند. از مشهورترین راویان حدیث از جابر، سعیدبن مُسیِّب ، حسن بن محمدبن حنفیه ، عطاءبن أبی رباح ، مجاهدبن جَبر، عمروبن دینارمکی ، عامربن شَراحیل شعبی ، و حسن بصری بودند [۴۷].
از امامان شیعه ، امام باقر، و نیز امام صادق و امام کاظم به نقل از امام باقر، چند حدیث نبوی از جابربن عبداللّه نقل کرده اند [۴۸]
بر اساس طبقه بندی ابن سعد در الطبقات الکبیر ، جابر جزو «اصحاب مفتی و مقتدا» یا «اهل العلم و الفتوا» قرار نگرفته اما ذهبی (ج 3، ص 190) از او با عنوان «مفتی مدینه » یاد کرده است . باتوجه به آرای فقهی و فتواهای جابر، دیدگاه ابن حزم که وی را از مفتیان متوسط صحابه دانسته است ، موجه به نظر می رسد[۴۹]. موسی بن علی بن محمد امیر گزارش کاملی از آرای فقهی جابر را از منابع گوناگون روایی استخراج و با عنوان جابربن عبداللّه و فقهه به چاپ رسانده است (بیروت 1421). روایات فقهی جابر که در کتابهای چهارگانة شیعه آمده ، اندک است[۵۰] شیخ طوسی در کتاب الخلاف ، در مواردی آرای فقهی جابر را نقل کرده است [۵۱].
در تفسیر قرآن کریم ، از جابر روایات بسیاری نقل شده که در منابع تفسیری به آنها استناد گردیده است [۵۲]. آرای تفسیری جابر در بارة برخی آیات قرآن ، همسو با دیدگاه تفسیری شیعه است [۵۳] 24.
آثار
احادیث مسند جابر، که از طریق منابع روایی اهل سنّت نقل شده است ، به 540 ، 1 حدیث می رسد که بخاری ومسلم در نقل 58 حدیث آن اتفاق دارند (ذهبی ، ج 3، ص 194). احمدبن حنبل روایات جابر را در مسند خود (ج 3، ص 292ـ 400) گرد آورده است . نسخة خطی مسند جابربن عبداللّه ، به روایت ابوعبدالرحمان عبداللّه بن احمدبن محمدبن حنبل ، در خزانة الرباط (در مغرب ) موجود است (زرکلی ، ج 2، ص 104) که احتمالاً همان روایات جابر در مسند احمدبن حنبل است . حسین واثقی نیز روایات جابر را از منابع روایی شیعه استخراج کرده و در کتاب خود، جابربن عبداللّه الانصاری حیاته و مسنده ، به چاپ رسانده است .
مهم ترین اثری که از جابر در منابع یاد شده ، صحیفة اوست . این صحیفه را، که نمونه ای از کهن ترین صورتهای تدوین حدیث است ، سلیمان بن قیس یَشْکری گردآوری کرده اما به سبب درگذشت زودهنگام سلیمان ، راویان دیگر بدون قرائت و سماع از متن صحیفه نقل کرده اند [۵۴]). نسخه ای از این صحیفه در مجموعة شهید علی پاشا در کتابخانة سلیمانیة استانبول موجود است ( رجوع کنید بهخلف ، ص 32).
وفات
جابر در پایان عمر خود، یک سال در جوار خانة خدا در مکه زیست . در آن مدت ، بزرگانی از تابعین ، مانند عطاءبن ابی رَباح و عمروبن دینار، با وی دیدار کردند. جابر در اواخر عمر نابینا شد. وی در مدینه درگذشت[۵۵]. مِزّی ([۵۶] روایتهایی در بارة سال وفات جابر آورده است که هریک تاریخ متفاوتی را، بین سالهای 68 تا 79، ذکر کرده اند و در یک خبر، به نقل از جمعی از مورخان و محدّثان ، از وفات جابر در سال 78 و در 94 سالگی سخن گفته و اشاره کرده است که اَبان بن عثمان ، والی مدینه ، بر وی نماز گزارد[۵۷]
پانویس
- ↑ ( رجوع کنید به ابن سعد، ج 3، قسم 2، ص 104ـ105؛ ابن عساکر، ج 11، ص 208)
- ↑ بلاذری ، ج 1، ص 286؛ ابن عساکر، ج 11، ص 208، 211؛ قس ابن حَبّان ، ص 30 که از حضور عبداللّه و فرزندش جابر در بیعتِ عقبة اول و دوم سخن گفته است ).
- ↑ رجوع کنید به ابن عبدالبَرّ، 1412، ج 1، ص 220؛ ابن اثیر، 1417، ج 1، ص 377
- ↑ ابن قُتَیبَه ، ص 307؛ ذهبی ، ج 3، ص 192
- ↑ ( رجوع کنید به ابن عساکر، ج 11، ص 216ـ 217)
- ↑ (ذهبی ، ج 3، ص 191)
- ↑ ( رجوع کنید به ابن سعد، ج 2، قسم 1، ص 34؛ بلاذری ، ج 1، ص 402ـ403)
- ↑ ( رجوع کنید بهابن سعد، ج 8، ص 248؛ ابن کثیر، ج 4، ص 99ـ100)
- ↑ (ابن سعد، ج 2، قسم 1، ص 43ـ44).
- ↑ (مثلاً برای سریة خَبَط رجوع کنید به طبری ، تاریخ ، ج 3، ص 32ـ33)
- ↑ رجوع کنید بهابن عساکر، ج 11، ص 210؛ ذهبی ، ج 3، ص 192)
- ↑ (ذهبی ، ج 3، ص 194)
- ↑ (ابن شَبّه نمیری ، ج 3، ص 1134ـ1136؛ ابن سعد، ج 3، قسم 1، ص 44ـ 45؛ بلاذری ، ج 5، ص 193)
- ↑ ( رجوع کنید به ابن شبه نمیری ، ج 4، ص 1169؛ ابن بابویه ، 1414، ج 1، ص 232)
- ↑ (ثقفی ، ج 2، ص 602ـ607؛ ابن عساکر، ج 11، ص 235)
- ↑ ( رجوع کنید به طبری ، تاریخ ، ج 5، ص 239)
- ↑ (ابن عساکر، ج 11، ص 235؛ ذهبی ، ج 3، ص 193)
- ↑ ( رجوع کنید به بلاذری ، ج 1، ص 288؛ طبری ، تاریخ ، ج 6، ص 195)
- ↑ (ابن حَجَر عسقلانی ، ج 1، ص 435)
- ↑ ( رجوع کنید به ابن حَزْم ، جمهرة انساب ، ص 359)
- ↑ (تونس امروزی ؛ رجوع کنید به ابن حزم ، جمهرة انساب ، همانجا)
- ↑ ( رجوع کنید به ابن اثیر، 1385ـ1386، ج 10، ص 545)
- ↑ ( رجوع کنید به قمی ، ص 40؛ برای آگاهی بیشتر در بارة اعقاب جابر در ایران رجوع کنید به واثقی ، ص 31ـ34).
- ↑ ( رجوع کنید بهبرقی ، ص 3، 7ـ9؛ طوسی ، رجال ، ص 59، 93، 99، 111، 129)
- ↑ ( رجوع کنید به خوئی ، ج 4، ص 16؛ تستری ، ج 2، ص 519 ـ521)
- ↑ ( رجوع کنید بهمازندرانی حائری ، ج 2، ص 212؛ خوئی ، ج 4، ص 12، 15)
- ↑ (کشی ، ص 40ـ41؛ نیز رجوع کنید به ابن عساکر، ج 42، ص 284)
- ↑ ( رجوع کنید به مفید، ج 2، ص 97؛ ابن اثیر، 1385ـ1386، ج 4، ص 62)
- ↑ طوسی ، مصباح ، ص 787؛ نیز رجوع کنید به عمادالدین طبری ، ص 74ـ 75.؛منتهى الآمال، ج 1، حوادث اربعين؛ نفس المهموم ص 322؛ بحارالانوار، ج 98، ص 328.
- ↑ کشی ، ص 123ـ124.
- ↑ ( رجوع کنید به کلینی ، ج 1، ص 304، 450ـ469؛ مفید، ج 2، ص 159)
- ↑ کشی ، ص 41ـ42؛ نیز رجوع کنید به کلینی ، ج 1، ص 469ـ470؛ ابن عساکر، ج 54، ص 275ـ276
- ↑ رجوع کنید به امینی ، ج 1، ص 57ـ60
- ↑ رجوع کنید به ابن شهر آشوب ، ج 2، ص 34
- ↑ رجوع کنید به ابن بابویه ، 1361 ش ، ص 74
- ↑ رجوع کنید به مفید، ج 1، ص 345ـ346
- ↑ رجوع کنید به ابن شهر آشوب ، ج 2، ص 189ـ190
- ↑ رجوع کنید به ابن بابویه ، 1363 ش ، ج 1، ص 258ـ259؛ ابن شهر آشوب ، ج 1، ص 282
- ↑ رجوع کنید به ابن بابویه ، 1363 ش ، ج 1، ص 253، 286، 288
- ↑ رجوع کنید به کلینی ، ج 1، ص 527 ـ 528؛ ابن بابویه ، 1363 ش ، ج 1، ص 308ـ313
- ↑ رجوع کنید به ابن سعد، ج 2، قسم 2، ص 127؛ ابن عبدالبرّ، 1412، ج 1، ص 220
- ↑ رجوع کنید به ابن قیّم جوزیّه ، ج 1، ص 12 که از او در زمرة صحابیانی که تعداد متوسطی فتوا از آنها نقل شده ، نام برده است ؛ نیز ادامةمقاله )
- ↑ رجوع کنید بهابن عساکر، ج 11، ص 208ـ209؛ مزّی ، ج 4، ص 444
- ↑ خطیب بغدادی ، 1395، ص 109ـ 118؛ ابن عبدالبرّ، 1402، ص 151ـ152
- ↑ رجوع کنید به ابن اثیر، 1417، ج 1، ص 378
- ↑ رجوع کنید به ابن عساکر، ج 11، ص 233؛ خطیب بغدادی ، 1974، ص 104؛ ابن حجر عسقلانی ، ج 1، ص 435
- ↑ برای آگاهی از فهرست کامل راویان حدیث از جابر رجوع کنید به مزّی ، ج 4، ص 444ـ 448؛ واثقی ، ص 108ـ 118
- ↑ برای نمونه رجوع کنید به ابن اشعث کوفی ، ص 22، 44، 47؛ کلینی ، ج 1، ص 532، ج 2، ص 373، ج 3، ص 233ـ234، ج 5، ص 528 ـ 529، ج 8، ص 144، 168ـ169؛ ابن بابویه ، 1404، ج 1، ص 47، ج 2، ص 74.
- ↑ رجوع کنید به الاحکام ، ج 5، ص 666
- ↑ برای آگاهی از موارد آن رجوع کنید به خوئی ، ج 4، ص 26ـ27.
- ↑ برای نمونه رجوع کنید به ج 2، ص 259، ج 3، ص 30
- ↑ (برای نمونه رجوع کنید بهصنعانی ، ج 1، ص 89، 129، 131، ج 2، ص 211، 231ـ 232؛ قرطبی ، ج 2، ص 112، 302، ج 4، ص 155، 166)
- ↑ مثلاً رجوع کنید به طَبْرِسی ، ذیل احزاب : 33؛ نساء:
- ↑ ( رجوع کنید به خطیب بغدادی ، 1406، ص 392؛ سزگین ، ج 1، ص 85؛ ترجمة عربی ، ج 1، جزء 1، ص 154ـ 155
- ↑ ذهبی ، سیر ، ج 3، ص 191ـ192
- ↑ ج 4، ص 453ـ545
- ↑ نیز رجوع کنید بهابن قتیبه ، ص 307.
منبع
- حاج شیخ عباس قمی, منتهی الآمال قسمت اول، باب اول: در تاريخ حضرت خاتم الانبياء
- دانشنامه جهان اسلام مدخل"جابربن عبدالله انصاری، از احمد بادکوبه هزاوه.
