رعایت ادبیات دانشنامه ای متوسط
مقاله مورد سنجش قرار گرفته است

تواضع: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
جز
(۷ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۵ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
{{الگو:منبع الکترونیکی پایگاه معتبر}}
+
{{خوب}}
 +
تواضع به معناى فروتنى و ضد آن تكبر و خودپسندى است. در [[قرآن]] و روايات تواضع يكى از صفات و نشانهاى بارز انسانهاى مؤمن شمرده شده است.
 +
== معنای لغوی ==
 +
ریشه تواضع «وضع» است؛ در اصل به معنى فرونهادن است<ref>مصطفوى، حسن‌؛التحقيق في كلمات القرآن الكريم‌، تهران، بنگاه ترجمه و نشر كتاب‌، 1360 ش‌، ج‌13، ص131</ref>و به معنای خویش را كوچك نشان دادن، <ref>راغب اصفهاني، حسين بن محمد؛ترجمه وتحقيق مفردات الفاظ قرآن‌، خسروى حسينى سيد غلامرضا، تهران‌، انتشارات مرتضوى‌، 1375 ش‌، دوم ، ج‌4، ص 464</ref> و در مقابل«تكبر» به معناي خود را بزرگ دانستن است.<ref>مهيار ، رضا ؛ فرهنگ ابجدي (عربي ، فارسي)، تهران، انتشارات اسلامي ، ص 71</ref> مرحوم نراقى در تعريف تواضع مى گويد: تواضع عبارت است از شكسته نفسى كه نگذارد آدمى خود را بالاتر از ديگرى ببيند و لازمه آن كردار و گفتاري است كه دلالت بر تعظيم ديگران و اكرام ايشان مى كند.<ref>نراقي، ملا احمد؛معراج السعاده ، قم، زهير، 1386ه.ش، اول ، ص243</ref> 
 +
== اهمیت تواضع ==
 +
در آموزه های اسلامی تواضع یکی از ارزشمندترین مکارم اخلاقی به شمار می آید.  در برخی از روایات، تواضع اصل و اساس همه خیرات و از بالاترین عبادات دانسته شده است. امام صادق علیه السلام می فرمایند: {{متن حدیث|« اَلتَّوَاضُعُ أَصْلُ كُلِّ شَرَفٍ وَ خَيْرٍ »}}؛ تواضع ریشه هر کار نیک و با ارزش است. <ref>مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل , ج 11 , ص 298 </ref> و رسول خدا صلى الله عليه و آله می فرمایند: {{متن قرآن|« إنّ أفضَلَ النّاسِ عَبدا مَن تَواضَعَ عَن رِفعَةٍ »}}؛ برترينِ مردم در بندگى [خدا ]كسى است كه در عين بزرگى فروتنى كند. <ref> بحار الأنوار : 77/179/10. </ref> همچنین در قرآن کریم صفت تواضع به عنوان اخلاق بندگان خاص خداوند  بیان شده است: {{متن قرآن|« وَعِبَادُ الرَّحْمَٰنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْنًا وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلَامًا»}}<ref> سوره فرقان، آيه63 </ref>؛« و بندگان خاص خدای رحمان آنان هستند که بر روی زمین به تواضع و فروتنی راه روند و هرگاه مردم جاهل به آنها خطاب (و عتابی) کنند با سلامت نفس (و زبان خوش) جواب دهند»
 +
همچنین در روایات اهل بیت علهم السلام صفت تواضع از کمال عقل و نشانه دانایی انسان دانسته شده است.  امام صادق علیه السلام می فرمایند: {{متن حدیث|« كَمَالُ الْعَقْلِ فِي ثَلَاثَةٍ التَّوَاضُعِ لِلَّهِ وَ حُسْنِ الْيَقِينِ وَ الصَّمْتِ إِلَّا من خير»}}؛ كمال عقل درسه چيز است: تواضع و فروتنى براى خدا، يقين نيكو داشتن و سكوت نمودن، مگر در جايى كه خير (در سخن گقتن) باشد. <ref>[[مستدرك الوسائل]]، ج11، ص296</ref>
 +
در حدیثی دیگر  امام على عليه السلام می فرمایند: {{متن حدیث|« إذا تَفَقَّهَ الرَّفيعُ تَواضَعَ »}} انسان بلند مرتبه چون به فهم و دانايى رسد، فروتن شود.  <ref> بحار الأنوار : 75/120/7 </ref>
 +
===تواضع در برابر خدا===
 +
اساس بسيارى از كمالات تواضع و افتادگى است و روح تواضع، بندگى و كرنش در برابر خداوند است. امام صادق(ع)فرمود:{{متن حدیث|« اصل التواضع من جلال الله وهيبته وعظمته»}} اصل و اساس تواضع، جلال و بزرگى و هیبت خدا را به يادآوردن است. <ref>مصباح الشريعة، حسن مصطفوى‌، تهران‌، انجمن اسلامى حكمت و فلسف ايران‌، اول، ‌1360 ش‌، ص 244(اصل التواضع من جلال الله وهيبته وعظمته )</ref>
 +
===تواضع نسبت دانشمندان و معلمان===
 +
گرچه تواضع در برابر تمام انسان‌ها لازم است، امّا در برابر والدين، استاد و مؤمنان لازم‌تر است. نبی اکرم(ص)فرمودند:{{متن حدیث|« تَواضَعوا لِمَن تَعَلَّمونَ مِنهُ.»}} ؛ در برابر كسى كه از او فرا مى گيريد ، فروتنى كنيد <ref> المعجم الأوسط : ج 6 ص 200 ح 6184 عن أبي هريرة ؛ مشكاة الأنوار : ص 242 ح 701 . </ref>
 +
همچنین امیرالمؤمنین علی (ع)  می فرمایند: {{متن حدیث|« مَن تَواضَعَ لِلمُتَعَلِّمينَ وذَلَّ لِلعُلَماءِ سارَ بِعِلمِهِ»}} امام على عليه السلام : هركس براى شاگردان فروتنى كند و در برابر دانشمندان خوارى نشان دهد ، دانشش رواج يابد . <ref> مطالب السؤول : 48  </ref>
 +
===تواضع نسبت به والدین===
 +
در آموزه های اسلام فروتنی نسبت به والدین سفارش شده است. قرآن کریم می فرماید:{{متن قرآن|« وَاخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَقُلْ رَبِّ ارْحَمْهُمَا كَمَا رَبَّيَانِي صَغِيرًا»}}<ref>سوره اسرا، آيه24 </ref>؛بالهاى تواضع خويش را از محبّت و لطف، در برابر آنان فرود آر.
 +
امام صادق عليه السلام در تفسیر این ایه شریفه می فرمایند: {{متن حدیث|« لا تَملَأْ عَينَيكَ من النَّظَرِ إلَيهِما إلاّ بِرَحمَةٍ و رِقَّةٍ ، و لا تَرفَعْ صَوتَكَ فَوقَ أصواتِهِما ، و لا يَدَكَ فَوقَ أيديهِما ، و لا تَقَدَّمْ قُدّامَهُما»}}نگاهت را جز از سر مهر و دلسوزى به آنان خيره مكن و صدايت را از صداى آنها بلندتر مگردان و رو دست آنها نيز بلند نشو و از آنها پیش نَيُفت. »}}<ref>الكافي : 2/158/1. </ref>
 +
===تواضع رهبرنسبت به مردم===
 +
امير مؤمنان(ع) در نامه خود به محمد بن ابى بكر چنين مى‌فرمايد:«بالهاى خود را براى آنها فرود آر! و در برابر آنها نرمش كن <ref>مكارم شيرازى، ناصر؛تفسير نمونه، تهران‌، ‌دار الكتب الإسلامية، 1374 ش، اول، ج‌11، ص 136</ref>
 +
===تواضع مذموم===
 +
یکی  از رفتارهای مذموم فروتنی کردن در برابر ثروتمندان به خاطر ثروت ایشان است. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله:{{متن حدیث|« مَن تَواضَعَ لِغَنِيٍّ ، جَعَلَ اللّه ُ فَقرَهُ بَينَ عَينَيهِ»}}؛ هر كه براى توانگرى تواضع نمايد ، خداوند ، فقر را بر پيشانى اش مُهر مى نمايد . <ref> تنبيه الخواطر : ج 2 ص 116 . </ref>
 +
همچنین می فرمایند :
 +
{{متن حدیث|« إيّاكُم وَالتَّواضُعَ لِغَنِيٍّ ! فَما تَضَعضَعَ أحَدٌ لِغَنِيٍّ إلّا ذَهَبَ نَصيبُهُ مِنَ الجَنَّةِ  »}}؛ مبادا به توانگر تواضع كنيد! هيچ كس براى توانگرى فروتنى نمى كند ، جز آن كه بهره بهشتى اش نابود مى شود  <ref> جامع الأخبار : ص 440 ح 1238 </ref>
 +
امام على عليه السلام درباره تواضع رد مقابل ثروتمندان می فرمایند: {{متن حدیث|« مَن أتى غَنِيّا فَتَواضَعَ لَهُ لِغِناهُ ذَهَبَ ثُلُثا دينِهِ»}}؛هر كه نزد توانگرى رود و براى ثروتش به او تواضع نمايد ، دو سوم دينش تباه شده است . <ref> نهج البلاغة : الحكمة 228 ، تفسير العيّاشي : 1 / 120 / 379 عن عمرو بن جميع رفعه ، الأمالي للمفيد : 188 / 15 ، الاختصاص : 226 </ref>
 +
===تواضع در مقابل مستمندان===
 +
هر اندازه تواضع کردن در مقابل ثروتمندان تنها به دلیل ثروت ایشان ناپسند است تواضع افراد ثروتمند نسبت به فقیران و مستمندان زیباست. امام على عليه السلام:{{متن حدیث|« ما أحسَنَ تَواضُعَ الأغنياءِ لِلفُقَراءِ طَلَبا لِما عِندَ اللّهِ ، و أحسَنُ مِنهُ تِيهُ الفُقَراءِ علَى الأغنِياءِ اتِّكالاً علَى اللّهِ »}} چه نيكوست فروتنى توانگران در برابر تهيدستان به قصد رسيدن به اجر خداوند ، و نيكوتر از آن بى اعتنايى و سرفرازى درويشان است در برابر توانگران از سر اعتماد به خداوند. <ref> نهج البلاغة : الحكمة 406. </ref>
 +
==نشانه های تواضع ==
 +
زیبایی های صفت تواضع وقتی نمایان می شود که در ظاهر و رفتار و سلوک او با مردم دیده شود. در احادیث فراوانی از  پیشوایان معصوم شاخصه های رفتار متواضعانه بیان شده است که بخشی از آن را مرور خواهیم کرد.
 +
*رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم می فرمایند:{{متن حدیث|«إِنَّ مِنَ التَّوَاضُعِ أَنْ يَرْضَى الرَّجُلُ بِالْمَجْلِسِ دُونَ شَرَفِ الْمَجْلِسِ وَ أَنْ يُسَلِّمَ عَلَى مَنْ لَقِىَ وَ أَنْ يَتْرُكَ الْمِرَاءَ و َإِنْ كَانَ مُحِقّاً و َأَنْ لَايُحِبَّ أَنْ يُحْمَدَ عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوَى»}} همانا از نشانه هاى تواضع اين است كه، شخص در جايى از مجلس، كه در شأن او نيست، بنشيند و سلام كند با هركس كه برخورد مى كند، و بحث و جدال را ترك كند، هرچند حق با او باشد و دوست نداشته باشد در كارهاى خير و تقوا، مورد ستايش و تعريف قرار گيرد. <ref > مستدرك الوسائل، ج11، ص300</ref>
 +
*پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: {{متن حدیث|« مِنَ التَّوَاضُعِ أَنْ يَشْرَبَ الرَّجُلُ مِنْ سُؤْرِ أَخِيهِ الْمُؤْمِنِ.»}} و از نشانه هاى تواضع اين است كه، شخص باقيمانده غذاى برادر مؤمنش را بخورد. <ref > مستدرك الوسائل، ج17، ص19</ref>
 +
*پيامبر اسلام(ص) مى فرمايد:{{متن حدیث|« مَنْ تَرَكَ الْجَمَالَ وَ هُوَ يَقْدِرُ عَلَيْهِ تَوَاضُعاً لِلَّهِ كَسَاهُ اللَّهُ حُلَّةَ الْكَرَامَةِ »}} كسى كه از پوشيدن لباسهاى فاخر، با وجود آن كه قادر بر پوشيدن آنهاست، به خاطر خدا و از روى فروتنى و افتادگى صرف نظر نمايد، خداوند او را رداى كرامت بپوشاند.<ref> -شيخ حر عاملى؛‌وسائل الشيعة، قم‌، مؤسسه آل البيت لإحياء التراث، 1409 هجرى‌، اول، ‌29 جلد، ج5، ص 54  </ref>
 +
*امام صادق(ع) و امام حسن عسگری(ع) در دو تعبیر فرمودند: {{متن حدیث|« من التّواضع أن تسلّم على من لقيت »}} نشانه تواضع اين است كه به هر كس برخورد كردى سلام كنى.<ref>کافی ، ج 2، ص 646 </ref>
 +
==آثار تواضع ==
 +
این ویژگی اخلاقی آثار مهمی در زندگی انسان در دنیا و آخرت دارد. 
 +
===بزرگی یافتن===
 +
پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: {{متن حدیث|« مَن تَواضَعَ للّهِ رَفَعَهُ اللّهُ »}} هر كه براى خدا فروتنى كند، خداوند او را بالا برد. <ref> بحار الأنوار : 75/120/7 </ref>
 +
همچنین فرمود :{{متن حدیث|« مَن تَواضَعَ للّهِ دَرجَةً يَرفَعْهُ اللّهُ دَرجَةً حتّى يَجعَلَهُ في أعلى عِلِّيِّينَ ، ومَن يتكبَّرَ علَى اللّهِ دَرجَةً يَضَعْهُ اللّهُ دَرجَةً حتّى يَجعَلَهُ في أسفلِ السافِلينَ »}} هر كه يك درجه براى خدا فروتنى كند، خداوند ، يك درجه او را بالا مى برد تا آن جا كه وى را در اَعلى علّيّين جاى دهد، و هر كس يك درجه بر خدا تكبّر ورزد، خداوندْ او را يك درجه فرود مى آورد تا جايى كه وى را در اسفل سافلين ، جاى دهد . <ref> صحيح ابن حبان : ج 12 ص 491 ح 5676 عن أبي سعيد الخدري 7 </ref>
 +
حضرت علي(ع) مي فرمايند:{{متن حدیث|« التَّواضُعُ سُلَّمُ الشَّرَفِ »}}؛ تواضع نردبان بزرگی است <ref>غررالحكم، ح 5146. </ref>
  
 +
===محبوبیت در میان خلق===
 +
فروتنى دلهاى مردمان را نرم و نسبت به يكديگر مهربان مى سازد. امير مؤمنان(ع) فرمود:{{متن حدیث|« ثَلاثٌ يوجِبنَ المَحَبَّةَ : حُسنُ الخُلُقِ ، وحُسنُ الرِّفقِ ، وَالتَّواضُعُ»}} سه چيز عامل دوستى است : خوش‏خويى ، ملايمت نيكو و فروتنى . <ref> غرر الحكم : 4684 </ref>
 +
===قدرت بر طاعت خدا===
 +
امام على عليه السلام{{متن حدیث|« مَن تَواضَعَ قَلبُهُ للّهِ لَم يَسأمْ بَدَنُهُ مِن طاعَةِ اللّهِ »}}هركه دلش در برابر خدا تواضع داشته باشد ، جسمش از طاعت خدا به ستوه نمى آيد . <ref> بحار الأنوار : 78/90/95 </ref>
 +
===سلامت===
 +
امام علی(ع) فرمودند: {{متن حدیث|« اَلتَّواضُعُ یَکْسِبُکَ السَّلامَةَ »}} تواضع برای تو سلامتی را به ارمغان می آورد<ref>بحارالانوار، ج 72، ص 120. </ref>
 +
===جلب نعمت از سوی خداوند===
 +
امام علی(ع) فرمودند:{{متن حدیث|« بِالتَّواضُعِ تَتِمُّ النِّعْمَةُ »}} با تواضع و فروتنی نعمت کامل می شود<ref>نهج البلاغة، ح224 </ref>
 +
===ایمن بودن از حسادتها===
 +
امام حسن عسکری(ع) می فرمایند :{{متن حدیث|« التَّواضُعُ نِعمَةٌ لا يُحسَدُ علَيها »}}؛ فروتنى، نعمتى است كه به آن حسادت نمى شود.<ref> تحف العقول : 489. </ref>
 +
===تواضع، سنگري در مقابل دشمنان===
 +
امام علی(ع) فرمودند:{{متن حدیث|« اتَّخِذُوا التَّواضُعَ مَسْلَحَةً بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَ عَدُوِّکُمْ اِبْلیسَ وَ جُنُودِهِ »}}؛ تواضع را سنگر میان خود و دشمنتان، یعنی ابلیس و سپاهیانش برگزینید <ref>نهج البلاغة، خطبه 192</ref>
  
 +
== پانویس ==
 +
<references/>
 +
==منابع==
 +
*میزان الحکمه، محمّد محمّدی ری شهری
 +
* زینب طاهری، تواضع، [http://www.pajoohe.ir  دانشنامه پژوهه]، تاریخ بازیابی: 1 بهمن 1391
 +
[[رده:اخلاق اجتماعی]]
 +
[[رده:صفات پسندیده]]
 +
[[رده: مقاله های مهم]]
  
'''منبع:''' سایت تربیت
+
{{سنجش کیفی
 
+
|سنجش=شده
'''نویسنده:''' گروهی از محققان و پژوهشگران
+
|شناسه= خوب
 
+
|عنوان بندی مناسب= خوب
== تواضع ==
+
|کفایت منابع و پی نوشت ها= خوب
تعريف: به معناى فروتنى است و در قرآن و روايات يكى از صفات و نشان هاى بارز انسان هاى مؤمن شمرده شده است. ضد تواضع، تكبر و خودپسندى مى باشد.
+
|رعایت سطح مخاطب عام= خوب
 
+
|رعایت ادبیات دانشنامه ای= متوسط
الشَّيْخُ الْمُفِيدُ فِى الْإِخْتِصَاصِ، عَنِ الصَّادِقِ عليه السلام قَال: كَمَالُ الْعَقْلِ فِي ثَلَاثَةٍ التَّوَاضُعِ لِلَّهِ وَ حُسْنِ الْيَقِينِ وَ الصَّمْتِ إِلَّا من خير.
+
|جامعیت= خوب
 
+
|رعایت اختصار= خوب
[[امام صادق]] عليه السلام: كمال عقل درسه چيز است: تواضع و فروتنى براى خدا، يقين نيكو داشتن و سكوت نمودن، مگر در جايى كه خير (در سخن گقتن) باشد.
+
|سیر منطقی= خوب
 
+
|کیفیت پژوهش= خوب
([[مستدرك الوسائل]] ج11 ص296)
+
|رده= دارد
 
+
}}
قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و آله و سلم: إِنَّ مِنَ التَّوَاضُعِ أَنْ يَرْضَى الرَّجُلُ بِالْمَجْلِسِ دُونَ شَرَفِ الْمَجْلِسِ وَ أَنْ يُسَلِّمَ عَلَى مَنْ لَقِىَ وَ أَنْ يَتْرُكَ الْمِرَاءَ و َإِنْ كَانَ مُحِقّاً و َأَنْ لَايُحِبَّ أَنْ يُحْمَدَ عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوَى قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و آله و سلم: إِنَّ مِنَ التَّوَاضُعِ أَنْ يَرْضَى الرَّجُلُ بِالْمَجْلِسِ دُونَ شَرَفِ الْمَجْلِسِ وَ أَنْ يُسَلِّمَ عَلَى مَنْ لَقِىَ وَ أَنْ يَتْرُكَ الْمِرَاءَ وَ إِنْ كَانَ مُحِقّاً وَ أَنْ لَا يُحِبَّ أَنْ يُحْمَدَ عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى.
 
 
 
پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: همانا از نشانه هاى تواضع اين است كه، شخص در جايى از مجلس، كه در شأن او نيست، بنشيند و سلام كند با هركس كه برخورد مى كند، و بحث و جدال را ترك كند، هرچند حق با او باشد و دوست نداشته باشد در كارهاى خير و تقوا، مورد ستايش و تعريف قرار گيرد.
 
 
 
(مستدرك الوسائل ج11 ص300)
 
 
 
الْمُسْتَغْفِرِىُّ فِى طِبِّ النَّبِىِّ، صلى الله عليه و آله و سلم قَالَ و َمِنَ التَّوَاضُعِ أَنْ يَشْرَبَ الرَّجُلُ مِنْ سُؤْرِ أَخِيهِ الْمُؤْمِنِ.
 
 
 
پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: و از نشانه هاى تواضع اين است كه، شخص باقيمانده غذاى برادر مؤمنش را بخورد.
 
 
 
(مستدرك الوسائل ج17 ص19)
 
 
 
الْمُسْتَغْفِرِىُّ فِى طِبِّ النَّبِىِّ، صلى الله عليه و آله و سلم قَالَ وَ مِنَ التَّوَاضُعِ أَنْ يَشْرَبَ الرَّجُلُ مِنْ سُؤْرِ أَخِيهِ الْمُؤْمِنِ.
 
 
 
پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: و از نشانه هاى تواضع اين است كه، شخص باقيمانده غذاى برادر مؤمنش را بخورد.
 
 
 
(غررالحكم ص248)
 
 
 
قال النبى صلى الله عليه و آله و سلم: إذا تواضع العبد رفعه الله إلى السماء السابعة.
 
 
 
پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: زماني كه بنده اى تواضع كند، خداوند مقامش را تا آسمان هفتم بالا مى برد.
 
 
 
([[مجموعة ورام]] ج1 ص201)
 
[[رده:اخلاق اجتماعی]]
 
[[رده:صفات پسندیده]]
 

نسخهٔ ‏۷ مارس ۲۰۲۰، ساعت ۰۸:۱۰

تواضع به معناى فروتنى و ضد آن تكبر و خودپسندى است. در قرآن و روايات تواضع يكى از صفات و نشانهاى بارز انسانهاى مؤمن شمرده شده است.

معنای لغوی

ریشه تواضع «وضع» است؛ در اصل به معنى فرونهادن است[۱]و به معنای خویش را كوچك نشان دادن، [۲] و در مقابل«تكبر» به معناي خود را بزرگ دانستن است.[۳] مرحوم نراقى در تعريف تواضع مى گويد: تواضع عبارت است از شكسته نفسى كه نگذارد آدمى خود را بالاتر از ديگرى ببيند و لازمه آن كردار و گفتاري است كه دلالت بر تعظيم ديگران و اكرام ايشان مى كند.[۴]

اهمیت تواضع

در آموزه های اسلامی تواضع یکی از ارزشمندترین مکارم اخلاقی به شمار می آید. در برخی از روایات، تواضع اصل و اساس همه خیرات و از بالاترین عبادات دانسته شده است. امام صادق علیه السلام می فرمایند: « اَلتَّوَاضُعُ أَصْلُ كُلِّ شَرَفٍ وَ خَيْرٍ »؛ تواضع ریشه هر کار نیک و با ارزش است. [۵] و رسول خدا صلى الله عليه و آله می فرمایند: « إنّ أفضَلَ النّاسِ عَبدا مَن تَواضَعَ عَن رِفعَةٍ »؛ برترينِ مردم در بندگى [خدا ]كسى است كه در عين بزرگى فروتنى كند. [۶] همچنین در قرآن کریم صفت تواضع به عنوان اخلاق بندگان خاص خداوند بیان شده است: « وَعِبَادُ الرَّحْمَٰنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْنًا وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلَامًا»[۷]؛« و بندگان خاص خدای رحمان آنان هستند که بر روی زمین به تواضع و فروتنی راه روند و هرگاه مردم جاهل به آنها خطاب (و عتابی) کنند با سلامت نفس (و زبان خوش) جواب دهند» همچنین در روایات اهل بیت علهم السلام صفت تواضع از کمال عقل و نشانه دانایی انسان دانسته شده است. امام صادق علیه السلام می فرمایند: « كَمَالُ الْعَقْلِ فِي ثَلَاثَةٍ التَّوَاضُعِ لِلَّهِ وَ حُسْنِ الْيَقِينِ وَ الصَّمْتِ إِلَّا من خير»؛ كمال عقل درسه چيز است: تواضع و فروتنى براى خدا، يقين نيكو داشتن و سكوت نمودن، مگر در جايى كه خير (در سخن گقتن) باشد. [۸] در حدیثی دیگر امام على عليه السلام می فرمایند: « إذا تَفَقَّهَ الرَّفيعُ تَواضَعَ » انسان بلند مرتبه چون به فهم و دانايى رسد، فروتن شود. [۹]

تواضع در برابر خدا

اساس بسيارى از كمالات تواضع و افتادگى است و روح تواضع، بندگى و كرنش در برابر خداوند است. امام صادق(ع)فرمود:« اصل التواضع من جلال الله وهيبته وعظمته» اصل و اساس تواضع، جلال و بزرگى و هیبت خدا را به يادآوردن است. [۱۰]

تواضع نسبت دانشمندان و معلمان

گرچه تواضع در برابر تمام انسان‌ها لازم است، امّا در برابر والدين، استاد و مؤمنان لازم‌تر است. نبی اکرم(ص)فرمودند:« تَواضَعوا لِمَن تَعَلَّمونَ مِنهُ.» ؛ در برابر كسى كه از او فرا مى گيريد ، فروتنى كنيد [۱۱] همچنین امیرالمؤمنین علی (ع) می فرمایند: « مَن تَواضَعَ لِلمُتَعَلِّمينَ وذَلَّ لِلعُلَماءِ سارَ بِعِلمِهِ» امام على عليه السلام : هركس براى شاگردان فروتنى كند و در برابر دانشمندان خوارى نشان دهد ، دانشش رواج يابد . [۱۲]

تواضع نسبت به والدین

در آموزه های اسلام فروتنی نسبت به والدین سفارش شده است. قرآن کریم می فرماید:« وَاخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَقُلْ رَبِّ ارْحَمْهُمَا كَمَا رَبَّيَانِي صَغِيرًا»[۱۳]؛بالهاى تواضع خويش را از محبّت و لطف، در برابر آنان فرود آر. امام صادق عليه السلام در تفسیر این ایه شریفه می فرمایند: « لا تَملَأْ عَينَيكَ من النَّظَرِ إلَيهِما إلاّ بِرَحمَةٍ و رِقَّةٍ ، و لا تَرفَعْ صَوتَكَ فَوقَ أصواتِهِما ، و لا يَدَكَ فَوقَ أيديهِما ، و لا تَقَدَّمْ قُدّامَهُما»نگاهت را جز از سر مهر و دلسوزى به آنان خيره مكن و صدايت را از صداى آنها بلندتر مگردان و رو دست آنها نيز بلند نشو و از آنها پیش نَيُفت. »}}[۱۴]

تواضع رهبرنسبت به مردم

امير مؤمنان(ع) در نامه خود به محمد بن ابى بكر چنين مى‌فرمايد:«بالهاى خود را براى آنها فرود آر! و در برابر آنها نرمش كن [۱۵]

تواضع مذموم

یکی از رفتارهای مذموم فروتنی کردن در برابر ثروتمندان به خاطر ثروت ایشان است. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله:« مَن تَواضَعَ لِغَنِيٍّ ، جَعَلَ اللّه ُ فَقرَهُ بَينَ عَينَيهِ»؛ هر كه براى توانگرى تواضع نمايد ، خداوند ، فقر را بر پيشانى اش مُهر مى نمايد . [۱۶] همچنین می فرمایند : « إيّاكُم وَالتَّواضُعَ لِغَنِيٍّ ! فَما تَضَعضَعَ أحَدٌ لِغَنِيٍّ إلّا ذَهَبَ نَصيبُهُ مِنَ الجَنَّةِ »؛ مبادا به توانگر تواضع كنيد! هيچ كس براى توانگرى فروتنى نمى كند ، جز آن كه بهره بهشتى اش نابود مى شود [۱۷] امام على عليه السلام درباره تواضع رد مقابل ثروتمندان می فرمایند: « مَن أتى غَنِيّا فَتَواضَعَ لَهُ لِغِناهُ ذَهَبَ ثُلُثا دينِهِ»؛هر كه نزد توانگرى رود و براى ثروتش به او تواضع نمايد ، دو سوم دينش تباه شده است . [۱۸]

تواضع در مقابل مستمندان

هر اندازه تواضع کردن در مقابل ثروتمندان تنها به دلیل ثروت ایشان ناپسند است تواضع افراد ثروتمند نسبت به فقیران و مستمندان زیباست. امام على عليه السلام:« ما أحسَنَ تَواضُعَ الأغنياءِ لِلفُقَراءِ طَلَبا لِما عِندَ اللّهِ ، و أحسَنُ مِنهُ تِيهُ الفُقَراءِ علَى الأغنِياءِ اتِّكالاً علَى اللّهِ » چه نيكوست فروتنى توانگران در برابر تهيدستان به قصد رسيدن به اجر خداوند ، و نيكوتر از آن بى اعتنايى و سرفرازى درويشان است در برابر توانگران از سر اعتماد به خداوند. [۱۹]

نشانه های تواضع

زیبایی های صفت تواضع وقتی نمایان می شود که در ظاهر و رفتار و سلوک او با مردم دیده شود. در احادیث فراوانی از پیشوایان معصوم شاخصه های رفتار متواضعانه بیان شده است که بخشی از آن را مرور خواهیم کرد.

  • رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم می فرمایند:«إِنَّ مِنَ التَّوَاضُعِ أَنْ يَرْضَى الرَّجُلُ بِالْمَجْلِسِ دُونَ شَرَفِ الْمَجْلِسِ وَ أَنْ يُسَلِّمَ عَلَى مَنْ لَقِىَ وَ أَنْ يَتْرُكَ الْمِرَاءَ و َإِنْ كَانَ مُحِقّاً و َأَنْ لَايُحِبَّ أَنْ يُحْمَدَ عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوَى» همانا از نشانه هاى تواضع اين است كه، شخص در جايى از مجلس، كه در شأن او نيست، بنشيند و سلام كند با هركس كه برخورد مى كند، و بحث و جدال را ترك كند، هرچند حق با او باشد و دوست نداشته باشد در كارهاى خير و تقوا، مورد ستايش و تعريف قرار گيرد. [۲۰]
  • پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: « مِنَ التَّوَاضُعِ أَنْ يَشْرَبَ الرَّجُلُ مِنْ سُؤْرِ أَخِيهِ الْمُؤْمِنِ.» و از نشانه هاى تواضع اين است كه، شخص باقيمانده غذاى برادر مؤمنش را بخورد. [۲۱]
  • پيامبر اسلام(ص) مى فرمايد:« مَنْ تَرَكَ الْجَمَالَ وَ هُوَ يَقْدِرُ عَلَيْهِ تَوَاضُعاً لِلَّهِ كَسَاهُ اللَّهُ حُلَّةَ الْكَرَامَةِ » كسى كه از پوشيدن لباسهاى فاخر، با وجود آن كه قادر بر پوشيدن آنهاست، به خاطر خدا و از روى فروتنى و افتادگى صرف نظر نمايد، خداوند او را رداى كرامت بپوشاند.[۲۲]
  • امام صادق(ع) و امام حسن عسگری(ع) در دو تعبیر فرمودند: « من التّواضع أن تسلّم على من لقيت » نشانه تواضع اين است كه به هر كس برخورد كردى سلام كنى.[۲۳]

آثار تواضع

این ویژگی اخلاقی آثار مهمی در زندگی انسان در دنیا و آخرت دارد.

بزرگی یافتن

پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: « مَن تَواضَعَ للّهِ رَفَعَهُ اللّهُ » هر كه براى خدا فروتنى كند، خداوند او را بالا برد. [۲۴] همچنین فرمود :« مَن تَواضَعَ للّهِ دَرجَةً يَرفَعْهُ اللّهُ دَرجَةً حتّى يَجعَلَهُ في أعلى عِلِّيِّينَ ، ومَن يتكبَّرَ علَى اللّهِ دَرجَةً يَضَعْهُ اللّهُ دَرجَةً حتّى يَجعَلَهُ في أسفلِ السافِلينَ » هر كه يك درجه براى خدا فروتنى كند، خداوند ، يك درجه او را بالا مى برد تا آن جا كه وى را در اَعلى علّيّين جاى دهد، و هر كس يك درجه بر خدا تكبّر ورزد، خداوندْ او را يك درجه فرود مى آورد تا جايى كه وى را در اسفل سافلين ، جاى دهد . [۲۵] حضرت علي(ع) مي فرمايند:« التَّواضُعُ سُلَّمُ الشَّرَفِ »؛ تواضع نردبان بزرگی است [۲۶]

محبوبیت در میان خلق

فروتنى دلهاى مردمان را نرم و نسبت به يكديگر مهربان مى سازد. امير مؤمنان(ع) فرمود:« ثَلاثٌ يوجِبنَ المَحَبَّةَ : حُسنُ الخُلُقِ ، وحُسنُ الرِّفقِ ، وَالتَّواضُعُ» سه چيز عامل دوستى است : خوش‏خويى ، ملايمت نيكو و فروتنى . [۲۷]

قدرت بر طاعت خدا

امام على عليه السلام« مَن تَواضَعَ قَلبُهُ للّهِ لَم يَسأمْ بَدَنُهُ مِن طاعَةِ اللّهِ »هركه دلش در برابر خدا تواضع داشته باشد ، جسمش از طاعت خدا به ستوه نمى آيد . [۲۸]

سلامت

امام علی(ع) فرمودند: « اَلتَّواضُعُ یَکْسِبُکَ السَّلامَةَ » تواضع برای تو سلامتی را به ارمغان می آورد[۲۹]

جلب نعمت از سوی خداوند

امام علی(ع) فرمودند:« بِالتَّواضُعِ تَتِمُّ النِّعْمَةُ » با تواضع و فروتنی نعمت کامل می شود[۳۰]

ایمن بودن از حسادتها

امام حسن عسکری(ع) می فرمایند :« التَّواضُعُ نِعمَةٌ لا يُحسَدُ علَيها »؛ فروتنى، نعمتى است كه به آن حسادت نمى شود.[۳۱]

تواضع، سنگري در مقابل دشمنان

امام علی(ع) فرمودند:« اتَّخِذُوا التَّواضُعَ مَسْلَحَةً بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَ عَدُوِّکُمْ اِبْلیسَ وَ جُنُودِهِ »؛ تواضع را سنگر میان خود و دشمنتان، یعنی ابلیس و سپاهیانش برگزینید [۳۲]

پانویس

  1. مصطفوى، حسن‌؛التحقيق في كلمات القرآن الكريم‌، تهران، بنگاه ترجمه و نشر كتاب‌، 1360 ش‌، ج‌13، ص131
  2. راغب اصفهاني، حسين بن محمد؛ترجمه وتحقيق مفردات الفاظ قرآن‌، خسروى حسينى سيد غلامرضا، تهران‌، انتشارات مرتضوى‌، 1375 ش‌، دوم ، ج‌4، ص 464
  3. مهيار ، رضا ؛ فرهنگ ابجدي (عربي ، فارسي)، تهران، انتشارات اسلامي ، ص 71
  4. نراقي، ملا احمد؛معراج السعاده ، قم، زهير، 1386ه.ش، اول ، ص243
  5. مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل , ج 11 , ص 298
  6. بحار الأنوار : 77/179/10.
  7. سوره فرقان، آيه63
  8. مستدرك الوسائل، ج11، ص296
  9. بحار الأنوار : 75/120/7
  10. مصباح الشريعة، حسن مصطفوى‌، تهران‌، انجمن اسلامى حكمت و فلسف ايران‌، اول، ‌1360 ش‌، ص 244(اصل التواضع من جلال الله وهيبته وعظمته )
  11. المعجم الأوسط : ج 6 ص 200 ح 6184 عن أبي هريرة ؛ مشكاة الأنوار : ص 242 ح 701 .
  12. مطالب السؤول : 48
  13. سوره اسرا، آيه24
  14. الكافي : 2/158/1.
  15. مكارم شيرازى، ناصر؛تفسير نمونه، تهران‌، ‌دار الكتب الإسلامية، 1374 ش، اول، ج‌11، ص 136
  16. تنبيه الخواطر : ج 2 ص 116 .
  17. جامع الأخبار : ص 440 ح 1238
  18. نهج البلاغة : الحكمة 228 ، تفسير العيّاشي : 1 / 120 / 379 عن عمرو بن جميع رفعه ، الأمالي للمفيد : 188 / 15 ، الاختصاص : 226
  19. نهج البلاغة : الحكمة 406.
  20. مستدرك الوسائل، ج11، ص300
  21. مستدرك الوسائل، ج17، ص19
  22. -شيخ حر عاملى؛‌وسائل الشيعة، قم‌، مؤسسه آل البيت لإحياء التراث، 1409 هجرى‌، اول، ‌29 جلد، ج5، ص 54
  23. کافی ، ج 2، ص 646
  24. بحار الأنوار : 75/120/7
  25. صحيح ابن حبان : ج 12 ص 491 ح 5676 عن أبي سعيد الخدري 7
  26. غررالحكم، ح 5146.
  27. غرر الحكم : 4684
  28. بحار الأنوار : 78/90/95
  29. بحارالانوار، ج 72، ص 120.
  30. نهج البلاغة، ح224
  31. تحف العقول : 489.
  32. نهج البلاغة، خطبه 192

منابع

  • میزان الحکمه، محمّد محمّدی ری شهری
  • زینب طاهری، تواضع، دانشنامه پژوهه، تاریخ بازیابی: 1 بهمن 1391