رعایت ادبیات دانشنامه ای متوسط
مقاله مورد سنجش قرار گرفته است

تواضع: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
(سر اغاز)
(۴ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
تواضع به معناى فروتنى و ضد آن تكبر و خودپسندى است. در [[قرآن]] و روايات تواضع يكى از صفات و نشانهاى بارز انسانهاى مؤمن شمرده شده است كه باعث تعالی و بالال رفتن مقام او می گردد.
+
{{خوب}}
 
+
تواضع به معناى فروتنى و ضد آن تكبر و خودپسندى است. در [[قرآن]] و روايات تواضع يكى از صفات و نشانهاى بارز انسانهاى مؤمن شمرده شده است.  
 
== معنای لغوی ==  
 
== معنای لغوی ==  
 +
ریشه تواضع «وضع» است؛ در اصل به معنى فرونهادن است<ref>مصطفوى، حسن‌؛التحقيق في كلمات القرآن الكريم‌، تهران، بنگاه ترجمه و نشر كتاب‌، 1360 ش‌، ج‌13، ص131</ref>و به معنای خویش را كوچك نشان دادن، <ref>راغب اصفهاني، حسين بن محمد؛ترجمه وتحقيق مفردات الفاظ قرآن‌، خسروى حسينى سيد غلامرضا، تهران‌، انتشارات مرتضوى‌، 1375 ش‌، دوم ، ج‌4، ص 464</ref> و در مقابل«تكبر» به معناي خود را بزرگ دانستن است.<ref>مهيار ، رضا ؛ فرهنگ ابجدي (عربي ، فارسي)، تهران، انتشارات اسلامي ، ص 71</ref> مرحوم نراقى در تعريف تواضع مى گويد: تواضع عبارت است از شكسته نفسى كه نگذارد آدمى خود را بالاتر از ديگرى ببيند و لازمه آن كردار و گفتاري است كه دلالت بر تعظيم ديگران و اكرام ايشان مى كند.<ref>نراقي، ملا احمد؛معراج السعاده ، قم، زهير، 1386ه.ش، اول ، ص243</ref> 
 +
== اهمیت تواضع ==
 +
در آموزه های اسلامی تواضع یکی از ارزشمندترین مکارم اخلاقی به شمار می آید.  در برخی از روایات، تواضع اصل و اساس همه خیرات و از بالاترین عبادات دانسته شده است. امام صادق علیه السلام می فرمایند: {{متن حدیث|« اَلتَّوَاضُعُ أَصْلُ كُلِّ شَرَفٍ وَ خَيْرٍ »}}؛ تواضع ریشه هر کار نیک و با ارزش است. <ref>مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل , ج 11 , ص 298 </ref> و رسول خدا صلى الله عليه و آله می فرمایند: {{متن قرآن|« إنّ أفضَلَ النّاسِ عَبدا مَن تَواضَعَ عَن رِفعَةٍ »}}؛ برترينِ مردم در بندگى [خدا ]كسى است كه در عين بزرگى فروتنى كند. <ref> بحار الأنوار : 77/179/10. </ref> همچنین در قرآن کریم صفت تواضع به عنوان اخلاق بندگان خاص خداوند  بیان شده است: {{متن قرآن|« وَعِبَادُ الرَّحْمَٰنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْنًا وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلَامًا»}}<ref> سوره فرقان، آيه63 </ref>؛« و بندگان خاص خدای رحمان آنان هستند که بر روی زمین به تواضع و فروتنی راه روند و هرگاه مردم جاهل به آنها خطاب (و عتابی) کنند با سلامت نفس (و زبان خوش) جواب دهند»
 +
همچنین در روایات اهل بیت علهم السلام صفت تواضع از کمال عقل و نشانه دانایی انسان دانسته شده است.  امام صادق علیه السلام می فرمایند: {{متن حدیث|« كَمَالُ الْعَقْلِ فِي ثَلَاثَةٍ التَّوَاضُعِ لِلَّهِ وَ حُسْنِ الْيَقِينِ وَ الصَّمْتِ إِلَّا من خير»}}؛ كمال عقل درسه چيز است: تواضع و فروتنى براى خدا، يقين نيكو داشتن و سكوت نمودن، مگر در جايى كه خير (در سخن گقتن) باشد. <ref>[[مستدرك الوسائل]]، ج11، ص296</ref>
 +
در حدیثی دیگر  امام على عليه السلام می فرمایند: {{متن حدیث|« إذا تَفَقَّهَ الرَّفيعُ تَواضَعَ »}} انسان بلند مرتبه چون به فهم و دانايى رسد، فروتن شود.  <ref> بحار الأنوار : 75/120/7 </ref>
 +
===تواضع در برابر خدا===
 +
اساس بسيارى از كمالات تواضع و افتادگى است و روح تواضع، بندگى و كرنش در برابر خداوند است. امام صادق(ع)فرمود:{{متن حدیث|« اصل التواضع من جلال الله وهيبته وعظمته»}} اصل و اساس تواضع، جلال و بزرگى و هیبت خدا را به يادآوردن است. <ref>مصباح الشريعة، حسن مصطفوى‌، تهران‌، انجمن اسلامى حكمت و فلسف ايران‌، اول، ‌1360 ش‌، ص 244(اصل التواضع من جلال الله وهيبته وعظمته )</ref>
 +
===تواضع نسبت دانشمندان و معلمان===
 +
گرچه تواضع در برابر تمام انسان‌ها لازم است، امّا در برابر والدين، استاد و مؤمنان لازم‌تر است. نبی اکرم(ص)فرمودند:{{متن حدیث|« تَواضَعوا لِمَن تَعَلَّمونَ مِنهُ.»}} ؛ در برابر كسى كه از او فرا مى گيريد ، فروتنى كنيد <ref> المعجم الأوسط : ج 6 ص 200 ح 6184 عن أبي هريرة ؛ مشكاة الأنوار : ص 242 ح 701 . </ref>
 +
همچنین امیرالمؤمنین علی (ع)  می فرمایند: {{متن حدیث|« مَن تَواضَعَ لِلمُتَعَلِّمينَ وذَلَّ لِلعُلَماءِ سارَ بِعِلمِهِ»}} امام على عليه السلام : هركس براى شاگردان فروتنى كند و در برابر دانشمندان خوارى نشان دهد ، دانشش رواج يابد . <ref> مطالب السؤول : 48  </ref>
 +
===تواضع نسبت به والدین===
 +
در آموزه های اسلام فروتنی نسبت به والدین سفارش شده است. قرآن کریم می فرماید:{{متن قرآن|« وَاخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَقُلْ رَبِّ ارْحَمْهُمَا كَمَا رَبَّيَانِي صَغِيرًا»}}<ref>سوره اسرا، آيه24 </ref>؛بالهاى تواضع خويش را از محبّت و لطف، در برابر آنان فرود آر.
 +
امام صادق عليه السلام در تفسیر این ایه شریفه می فرمایند: {{متن حدیث|« لا تَملَأْ عَينَيكَ من النَّظَرِ إلَيهِما إلاّ بِرَحمَةٍ و رِقَّةٍ ، و لا تَرفَعْ صَوتَكَ فَوقَ أصواتِهِما ، و لا يَدَكَ فَوقَ أيديهِما ، و لا تَقَدَّمْ قُدّامَهُما»}}نگاهت را جز از سر مهر و دلسوزى به آنان خيره مكن و صدايت را از صداى آنها بلندتر مگردان و رو دست آنها نيز بلند نشو و از آنها پیش نَيُفت. »}}<ref>الكافي : 2/158/1. </ref>
 +
===تواضع رهبرنسبت به مردم===
 +
امير مؤمنان(ع) در نامه خود به محمد بن ابى بكر چنين مى‌فرمايد:«بالهاى خود را براى آنها فرود آر! و در برابر آنها نرمش كن <ref>مكارم شيرازى، ناصر؛تفسير نمونه، تهران‌، ‌دار الكتب الإسلامية، 1374 ش، اول، ج‌11، ص 136</ref>
 +
===تواضع مذموم===
 +
یکی  از رفتارهای مذموم فروتنی کردن در برابر ثروتمندان به خاطر ثروت ایشان است. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله:{{متن حدیث|« مَن تَواضَعَ لِغَنِيٍّ ، جَعَلَ اللّه ُ فَقرَهُ بَينَ عَينَيهِ»}}؛ هر كه براى توانگرى تواضع نمايد ، خداوند ، فقر را بر پيشانى اش مُهر مى نمايد . <ref> تنبيه الخواطر : ج 2 ص 116 . </ref>
 +
همچنین می فرمایند :
 +
{{متن حدیث|« إيّاكُم وَالتَّواضُعَ لِغَنِيٍّ ! فَما تَضَعضَعَ أحَدٌ لِغَنِيٍّ إلّا ذَهَبَ نَصيبُهُ مِنَ الجَنَّةِ  »}}؛ مبادا به توانگر تواضع كنيد! هيچ كس براى توانگرى فروتنى نمى كند ، جز آن كه بهره بهشتى اش نابود مى شود  <ref> جامع الأخبار : ص 440 ح 1238 </ref>
 +
امام على عليه السلام درباره تواضع رد مقابل ثروتمندان می فرمایند: {{متن حدیث|« مَن أتى غَنِيّا فَتَواضَعَ لَهُ لِغِناهُ ذَهَبَ ثُلُثا دينِهِ»}}؛هر كه نزد توانگرى رود و براى ثروتش به او تواضع نمايد ، دو سوم دينش تباه شده است . <ref> نهج البلاغة : الحكمة 228 ، تفسير العيّاشي : 1 / 120 / 379 عن عمرو بن جميع رفعه ، الأمالي للمفيد : 188 / 15 ، الاختصاص : 226 </ref>
 +
===تواضع در مقابل مستمندان===
 +
هر اندازه تواضع کردن در مقابل ثروتمندان تنها به دلیل ثروت ایشان ناپسند است تواضع افراد ثروتمند نسبت به فقیران و مستمندان زیباست. امام على عليه السلام:{{متن حدیث|« ما أحسَنَ تَواضُعَ الأغنياءِ لِلفُقَراءِ طَلَبا لِما عِندَ اللّهِ ، و أحسَنُ مِنهُ تِيهُ الفُقَراءِ علَى الأغنِياءِ اتِّكالاً علَى اللّهِ »}} چه نيكوست فروتنى توانگران در برابر تهيدستان به قصد رسيدن به اجر خداوند ، و نيكوتر از آن بى اعتنايى و سرفرازى درويشان است در برابر توانگران از سر اعتماد به خداوند. <ref> نهج البلاغة : الحكمة 406. </ref>
 +
==نشانه های تواضع ==
 +
زیبایی های صفت تواضع وقتی نمایان می شود که در ظاهر و رفتار و سلوک او با مردم دیده شود. در احادیث فراوانی از  پیشوایان معصوم شاخصه های رفتار متواضعانه بیان شده است که بخشی از آن را مرور خواهیم کرد.
 +
*رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم می فرمایند:{{متن حدیث|«إِنَّ مِنَ التَّوَاضُعِ أَنْ يَرْضَى الرَّجُلُ بِالْمَجْلِسِ دُونَ شَرَفِ الْمَجْلِسِ وَ أَنْ يُسَلِّمَ عَلَى مَنْ لَقِىَ وَ أَنْ يَتْرُكَ الْمِرَاءَ و َإِنْ كَانَ مُحِقّاً و َأَنْ لَايُحِبَّ أَنْ يُحْمَدَ عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوَى»}} همانا از نشانه هاى تواضع اين است كه، شخص در جايى از مجلس، كه در شأن او نيست، بنشيند و سلام كند با هركس كه برخورد مى كند، و بحث و جدال را ترك كند، هرچند حق با او باشد و دوست نداشته باشد در كارهاى خير و تقوا، مورد ستايش و تعريف قرار گيرد. <ref > مستدرك الوسائل، ج11، ص300</ref>
 +
*پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: {{متن حدیث|« مِنَ التَّوَاضُعِ أَنْ يَشْرَبَ الرَّجُلُ مِنْ سُؤْرِ أَخِيهِ الْمُؤْمِنِ.»}} و از نشانه هاى تواضع اين است كه، شخص باقيمانده غذاى برادر مؤمنش را بخورد. <ref > مستدرك الوسائل، ج17، ص19</ref>
 +
*پيامبر اسلام(ص) مى فرمايد:{{متن حدیث|« مَنْ تَرَكَ الْجَمَالَ وَ هُوَ يَقْدِرُ عَلَيْهِ تَوَاضُعاً لِلَّهِ كَسَاهُ اللَّهُ حُلَّةَ الْكَرَامَةِ »}} كسى كه از پوشيدن لباسهاى فاخر، با وجود آن كه قادر بر پوشيدن آنهاست، به خاطر خدا و از روى فروتنى و افتادگى صرف نظر نمايد، خداوند او را رداى كرامت بپوشاند.<ref> -شيخ حر عاملى؛‌وسائل الشيعة، قم‌، مؤسسه آل البيت لإحياء التراث، 1409 هجرى‌، اول، ‌29 جلد، ج5، ص 54  </ref>
 +
*امام صادق(ع) و امام حسن عسگری(ع) در دو تعبیر فرمودند: {{متن حدیث|« من التّواضع أن تسلّم على من لقيت »}} نشانه تواضع اين است كه به هر كس برخورد كردى سلام كنى.<ref>کافی ، ج 2، ص 646 </ref>
 +
==آثار تواضع ==
 +
این ویژگی اخلاقی آثار مهمی در زندگی انسان در دنیا و آخرت دارد. 
 +
===بزرگی یافتن===
 +
پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: {{متن حدیث|« مَن تَواضَعَ للّهِ رَفَعَهُ اللّهُ »}} هر كه براى خدا فروتنى كند، خداوند او را بالا برد. <ref> بحار الأنوار : 75/120/7 </ref>
 +
همچنین فرمود :{{متن حدیث|« مَن تَواضَعَ للّهِ دَرجَةً يَرفَعْهُ اللّهُ دَرجَةً حتّى يَجعَلَهُ في أعلى عِلِّيِّينَ ، ومَن يتكبَّرَ علَى اللّهِ دَرجَةً يَضَعْهُ اللّهُ دَرجَةً حتّى يَجعَلَهُ في أسفلِ السافِلينَ »}} هر كه يك درجه براى خدا فروتنى كند، خداوند ، يك درجه او را بالا مى برد تا آن جا كه وى را در اَعلى علّيّين جاى دهد، و هر كس يك درجه بر خدا تكبّر ورزد، خداوندْ او را يك درجه فرود مى آورد تا جايى كه وى را در اسفل سافلين ، جاى دهد . <ref> صحيح ابن حبان : ج 12 ص 491 ح 5676 عن أبي سعيد الخدري 7 </ref>
 +
حضرت علي(ع) مي فرمايند:{{متن حدیث|« التَّواضُعُ سُلَّمُ الشَّرَفِ »}}؛ تواضع نردبان بزرگی است <ref>غررالحكم، ح 5146. </ref>
  
ریشه تواضع «وضع» است؛ در اصل به معنى فرونهادن است<ref>مصطفوى، حسن‌؛التحقيق في كلمات القرآن الكريم‌، تهران، بنگاه ترجمه و نشر كتاب‌، 1360 ش‌، ج‌13، ص131</ref>و به معنای خویش را كوچك نشان دادن، <ref>راغب اصفهاني، حسين بن محمد؛ترجمه وتحقيق مفردات الفاظ قرآن‌، خسروى حسينى سيد غلامرضا، تهران‌، انتشارات مرتضوى‌، 1375 ش‌، دوم ، ج‌4، ص 464</ref>خود را خوار کردن(تذلل) آمده است.<ref>داور پناه، ابوالفضل؛انوار العرفان فى تفسير القرآن، تهران‌، انتشارات صدر، 1375 ش‌، اول‌، ج‌5، ص 339</ref>ضد آن رفع و بلندى است<ref>ابن منظور، محمد بن مكرم؛لسان العرب‌، بيروت‌، دارصادر، 1414 ق‌، سوم ، ج‌8، ص 396</ref>و در مقابل«تكبر» به معناي خود را بزرگ دانستن است.<ref>مهيار ، رضا ؛ فرهنگ ابجدي (عربي ، فارسي)، تهران، انتشارات اسلامي ، ص 71</ref> تواضع حد وسط تكبّر و تذليل است.<ref>طيب، سيد عبد الحسين‌؛اطيب البيان في تفسير القرآن، تهران‌، انتشارات اسلام‌، 1378 ش‌، دوم‌ ، ج‌1، ص 91</ref> مرحوم نراقى در تعريف تواضع مى­گويد: تواضع عبارت است از شكسته نفسى كه نگذارد آدمى خود را بالاتر از ديگرى ببيند و لازمه آن كردار و گفتاري است كه دلالت بر تعظيم ديگران و اكرام ايشان مى­كند.<ref>نراقي، ملا احمد؛معراج السعاده ، قم، زهير، 1386ه.ش، اول ، ص243</ref>
+
===محبوبیت در میان خلق===
خفض جناح<ref>أطيب البيان في تفسير القرآن، ج‌8، ص 70</ref>، اخبات<ref>حسينى همدانى، سيد محمد حسين؛‌انوار درخشان‌، تهران، كتابفروشى لطفى، 1404 ق، اول‌، ج‌8، ص 364</ref>و اذلة به معناى تواضع و فروتنى آمده است<ref>همان، ج‌5، ص41</ref>و تعبير به فروتني در فارسى همين معنا را مى­رساند.
+
فروتنى دلهاى مردمان را نرم و نسبت به يكديگر مهربان مى سازد. امير مؤمنان(ع) فرمود:{{متن حدیث|« ثَلاثٌ يوجِبنَ المَحَبَّةَ : حُسنُ الخُلُقِ ، وحُسنُ الرِّفقِ ، وَالتَّواضُعُ»}} سه چيز عامل دوستى است : خوش‏خويى ، ملايمت نيكو و فروتنى . <ref> غرر الحكم : 4684 </ref>
 
+
===قدرت بر طاعت خدا===
== فضيلت تواضع در قرآن ==
+
امام على عليه السلام{{متن حدیث|« مَن تَواضَعَ قَلبُهُ للّهِ لَم يَسأمْ بَدَنُهُ مِن طاعَةِ اللّهِ »}}هركه دلش در برابر خدا تواضع داشته باشد ، جسمش از طاعت خدا به ستوه نمى آيد . <ref> بحار الأنوار : 78/90/95 </ref>
 
+
===سلامت===
واژه تواضع در قرآن مجيد نيامده است ولى خداوند، با تعبيرهاى لطيف ديگرى مردمان را به اين فضيلت فرا خوانده است.
+
امام علی(ع) فرمودند: {{متن حدیث|« اَلتَّواضُعُ یَکْسِبُکَ السَّلامَةَ »}} تواضع برای تو سلامتی را به ارمغان می آورد<ref>بحارالانوار، ج 72، ص 120. </ref>
«بال و پر خود را براى مؤمنانى كه از تو پيروى مى‌كنند بگستر! »<ref>سوره شعرا، آيه 215 وَ اخْفِضْ جَنَاحَكَ لِمَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ</ref>
+
===جلب نعمت از سوی خداوند===
+
امام علی(ع) فرمودند:{{متن حدیث|« بِالتَّواضُعِ تَتِمُّ النِّعْمَةُ »}} با تواضع و فروتنی نعمت کامل می شود<ref>نهج البلاغة، ح224 </ref>
تعبير خفض جناح در آيه كنايه از تواضع است به اين گونه كه پرندگان به هنگامى كه مى‌خواهند نسبت به جوجه‌هاى خود اظهار محبت كنند آنها را زير بال و پر خود مى‌گيرند.<ref>بابايي، احمد علي؛برگزيده تفسير نمونه، تهران، دارالكتب الاسلاميه، 1382 هـ ش، سيزدهم، ج‌2، ص 545</ref>
+
===ایمن بودن از حسادتها===
همچنين خداوند درباره تواضع واحترام نسبت به والدين، با همين واژه(خفض جناح) خطاب مى­فرمايد:
+
امام حسن عسکری(ع) می فرمایند :{{متن حدیث|« التَّواضُعُ نِعمَةٌ لا يُحسَدُ علَيها »}}؛ فروتنى، نعمتى است كه به آن حسادت نمى شود.<ref> تحف العقول : 489. </ref>
«بالهاى تواضع خويش را از محبّت و لطف، در برابر آنان فرود آر! »<ref>سوره اسرا، آيه24 وَ اخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلّ‌ِ مِنَ الرَّحْمَةِ وَ قُل رَّبّ‌ِ ارْحَمْهُمَا كَمَا رَبَّيَانىِ صَغِيرًا</ref>
+
===تواضع، سنگري در مقابل دشمنان===
+
امام علی(ع) فرمودند:{{متن حدیث|« اتَّخِذُوا التَّواضُعَ مَسْلَحَةً بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَ عَدُوِّکُمْ اِبْلیسَ وَ جُنُودِهِ »}}؛ تواضع را سنگر میان خود و دشمنتان، یعنی ابلیس و سپاهیانش برگزینید <ref>نهج البلاغة، خطبه 192</ref>
در آيه ديگر در توصيف بندگان شايسته خداوند چنين مى­خوانيم:
 
«بندگان(خاص خداوند)رحمان، كسانى هستند كه با آرامش و بى‌تكبّر بر زمين راه مى‌روند و هنگامى كه جاهلان آنها را مخاطب سازند(و سخنان نابخردانه گويند)، به آنها سلام مى‌گويند(و با بى‌اعتنايى و بزرگوارى مى‌گذرند)»<ref> -سوره فرقان ، آيه63 وَ عِبَادُ الرَّحْمَانِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلىَ الْأَرْضِ هَوْنًا وَ إِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَهِلُونَ قَالُواْ سَلَامًا</ref>
 
 
 
== تواضع در روایات ==
 
 
 
*الشَّيْخُ الْمُفِيدُ فِى الْإِخْتِصَاصِ، عَنِ الصَّادِقِ عليه السلام قَال: كَمَالُ الْعَقْلِ فِي ثَلَاثَةٍ التَّوَاضُعِ لِلَّهِ وَ حُسْنِ الْيَقِينِ وَ الصَّمْتِ إِلَّا من خير.
 
 
 
[[امام صادق]] عليه السلام: كمال عقل درسه چيز است: تواضع و فروتنى براى خدا، يقين نيكو داشتن و سكوت نمودن، مگر در جايى كه خير (در سخن گقتن) باشد. ([[مستدرك الوسائل]]، ج11، ص296)
 
 
 
*قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و آله و سلم: إِنَّ مِنَ التَّوَاضُعِ أَنْ يَرْضَى الرَّجُلُ بِالْمَجْلِسِ دُونَ شَرَفِ الْمَجْلِسِ وَ أَنْ يُسَلِّمَ عَلَى مَنْ لَقِىَ وَ أَنْ يَتْرُكَ الْمِرَاءَ و َإِنْ كَانَ مُحِقّاً و َأَنْ لَايُحِبَّ أَنْ يُحْمَدَ عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوَى قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و آله و سلم: إِنَّ مِنَ التَّوَاضُعِ أَنْ يَرْضَى الرَّجُلُ بِالْمَجْلِسِ دُونَ شَرَفِ الْمَجْلِسِ وَ أَنْ يُسَلِّمَ عَلَى مَنْ لَقِىَ وَ أَنْ يَتْرُكَ الْمِرَاءَ وَ إِنْ كَانَ مُحِقّاً وَ أَنْ لَا يُحِبَّ أَنْ يُحْمَدَ عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى.
 
 
 
پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: همانا از نشانه هاى تواضع اين است كه، شخص در جايى از مجلس، كه در شأن او نيست، بنشيند و سلام كند با هركس كه برخورد مى كند، و بحث و جدال را ترك كند، هرچند حق با او باشد و دوست نداشته باشد در كارهاى خير و تقوا، مورد ستايش و تعريف قرار گيرد. (مستدرك الوسائل، ج11، ص300)
 
 
 
*الْمُسْتَغْفِرِىُّ فِى طِبِّ النَّبِىِّ، صلى الله عليه و آله و سلم قَالَ و َمِنَ التَّوَاضُعِ أَنْ يَشْرَبَ الرَّجُلُ مِنْ سُؤْرِ أَخِيهِ الْمُؤْمِنِ.
 
 
 
پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: و از نشانه هاى تواضع اين است كه، شخص باقيمانده غذاى برادر مؤمنش را بخورد. (مستدرك الوسائل، ج17، ص19)
 
 
 
*الْمُسْتَغْفِرِىُّ فِى طِبِّ النَّبِىِّ، صلى الله عليه و آله و سلم قَالَ وَ مِنَ التَّوَاضُعِ أَنْ يَشْرَبَ الرَّجُلُ مِنْ سُؤْرِ أَخِيهِ الْمُؤْمِنِ.
 
 
 
پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: و از نشانه هاى تواضع اين است كه، شخص باقيمانده غذاى برادر مؤمنش را بخورد. (غررالحكم، ص248)
 
 
 
*قال النبى صلى الله عليه و آله و سلم: إذا تواضع العبد رفعه الله إلى السماء السابعة.
 
 
 
پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: زماني كه بنده اى تواضع كند، خداوند مقامش را تا آسمان هفتم بالا مى برد. ([[مجموعة ورام]] ج1 ص201)
 
 
 
== آیا خداوند متواضع است؟ ==
 
 
 
صفت«تواضع» اگرچه برای بندگان از صفات کمالیه است.اما به کار بردن آن برای خداوند سزاوار نیست. زیرا متناسب با مقام عظمت و جلال خداوند نیست.- <ref>طباطبايي، محمد حسين؛ترجمه تفسير الميزان‌، موسوى همدانى سيد محمد باقر، قم‌، دفتر انتشارات اسلامى جامعه‌ى مدرسين حوزه علميه قم‌، 1374 ش‌، پنجم‌، ج8، ص363</ref>
 
 
 
== تواضع در برابر چه كسانی خوب است؟ ==
 
 
 
فروتنی، در فرهنگ اسلام در مقابل مستكبران و یا توانگران به خاطر ثروت و قدرت آنان زشت و نكوهیده است.
 
 
 
امیر مؤمنان(ع) فرمود:
 
هر كس نزد توانگری رود و به خاطر ثروتش برایش فروتنی كند، دو سوّم دینش از میان رفته است.<ref>بحارالانوار، ج 73، ص 169«مَنْ اَتی غَنیّاً فَتَواضَعَ لَهُ لِغِناهُ، ذَهَبَ ثُلْثادینهِ»</ref>
 
 
 
== درجات تواضع ==
 
 
 
خواجه عبدالله انصاری برای تواضع سه درجه قائل است: 
 
 
 
1)تواضع برای دین؛ آن است که راه مخالف دین را نپیماید.
 
 
 
2)تواضع برای بندگان؛ آن است که همه کس را برادر خویش و برتر از خود بداند و ظن بد به آنها نبرد.
 
 
 
3)تواضع برای حق؛ آن است که از رای خود، در خدمت به خلق و از راه و رسم خود در معاشرت، برای حق چشم پوشی کند و رضا به رضای او دهد.<ref>دانش نامه جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، بنیاد دائره المعارف اسلامی، 1380، اول، ج 8، ص 361</ref>
 
 
 
امام رضا(ع) پیرامون درجات تواضع چنین فرموده است: 
 
 
 
«تواضع درجاتی دارد، از آن جمله، انسان قدر خویش را بشناسد و با دلی سالم در جایگاه خود نشیند، دوست نداشته باشد به سوی كسی رود، مگر چنان كه به سویش آیند (با مردم چنان كه دوست دارد با او رفتار شود رفتار كند) اگر بدی ببیند، آن را با نیكی بپوشاند، فرو خورنده خشم و درگذرنده از (لغزش) مردم باشد و خداوند نیكوكاران را دوست دارد. »<ref>شيخ كليني؛اصول كافى، حاج سيد جواد مصطفوى‌، تهران‌، كتاب فروشى علميه اسلاميه‌، اول، ج 2، ص 101</ref>
 
 
 
== اقسام تواضع ==
 
   
 
تواضع در مقامهاى مختلف فرق مى كند.تواضع در مقابل خداوند، تواضع در برابر مردم، استاد، والدين و...كه ما به چند نمونه از آن اشاره مي كنيم:
 
 
 
*تواضع در برابر خدا
 
اساس بسيارى از كمالات تواضع و افتادگى است و روح تواضع، بندگى و كرنش در برابر خداوند است.
 
امام صادق(ع)فرمود:  اصل و اساس تواضع، عزت و بزرگى خدا را به يادآوردن و خود را ناچيز شمردن است.<ref>مصباح الشريعة، حسن مصطفوى‌، تهران‌، انجمن اسلامى حكمت و فلسف ايران‌، اول، ‌1360 ش‌، ص 244(اصل التواضع من جلال الله وهيبته وعظمته )</ref>
 
از جمله مواردي كه از مصاديق تواضع در برابر خدا به حساب مي­آيد تواضع به هنگام برخوردارى از نعمت و دورى از تجملات است. در اين باره خداوند متعال به حضرت عيسى(ع) فرمود: هرگاه نعمتى به تو ارزانى كنم با فروتنى، استقبال كن و در برابر نعمتهاى الهى سپاسگزار باش، تا آن نعمت را بر تو كامل و فراوان سازم.<ref>عطائى، محمد رضا؛‌مجموعه ورام، آداب و اخلاق در اسلام، آستان قدس‌مشهد، 1369 ش، اول‌، ص 372(اذا انعمت عليك بنعمة, فاستقبلها بالاستكانة, اتممها عليك)</ref>
 
پيامبر اسلام(ص) مى­فرمايد: كسى كه از پوشيدن لباسهاى فاخر، با وجود آن كه قادر بر پوشيدن آنهاست، به خاطر خدا و از روى فروتنى و افتادگى صرف نظر نمايد، خداوند او را رداى كرامت بپوشاند.<ref> -شيخ حر عاملى؛‌وسائل الشيعة، قم‌، مؤسسه آل البيت لإحياء التراث، 1409 هجرى‌، اول، ‌29 جلد، ج5، ص 54  مَنْ تَرَكَ الْجَمَالَ وَ هُوَ يَقْدِرُ عَلَيْهِ تَوَاضُعاً لِلَّهِ كَسَاهُ اللَّهُ حُلَّةَ الْكَرَامَةِ</ref>
 
*تواضع نسبت به استاد
 
گرچه تواضع در برابر تمام انسان‌ها لازم است، امّا در برابر والدين، استاد و مؤمنان لازم‌تر است.
 
نبی اکرم(ص)فرمودند: برای استاد خویش فروتنی کنید.<ref>پاينده‌، ابو القاسم؛نهج الفصاحة مجموعه كلمات قصار حضرت رسول ص‌، تهران‌، دنياى دانش، 1382 ش‌، چهارم‌، ص448، ش 4422تواضعوا لمن تعلمون منه</ref>
 
*تواضع نسبت به والدین
 
در آیات قرآن كريم سفارش به خفض جناح نسبت به والدين شده است، يعنى براى آن دو تواضع كن، تواضعى كه ناشى از رحمت و مهربانى است<ref>قرشي، علي‌اكبر؛تفسير احسن الحديث، تهران، بنياد بعثت، 1377 هـ ش. ، سوم، ج‌6، ص 59</ref>.
 
تواضع نسبت به مؤمنان<ref>سوره شعرا، آيه 215</ref>
 
*تواضع رهبرنسبت به مردم
 
امير مؤمنان(ع) در نامه خود به محمد بن ابى بكر چنين مى‌فرمايد:
 
بالهاى خود را براى آنها فرود آر! و در برابر آنها نرمش كن.<ref>مكارم شيرازى، ناصر؛تفسير نمونه، تهران‌، ‌دار الكتب الإسلامية، 1374 ش، اول، ج‌11، ص 136</ref>
 
 
 
== نشانه تواضع ==
 
 
 
در مورد نشانه­هاى تواضع روایات جالبى در منابع اسلامى وارد شده است كه مي­توان به موارد ذيل اشاره داشت:
 
 
 
*غذا خوردن با فقرا
 
شخصى از اهل بلخ روايت مي كند كه «با امام رضا(ع)در سفر خراسان همراه بودم روزى سفره حاضر كردند، پس حضرت همه ملازمان خود از خادمان و غلامان سياه را بر سفره جمع كردند، من عرض كردم: فداى تو شوم اگر سفره جدائى از براى ايشان قرار دهى بهتر است. فرمود: ساكت باش، به درستى كه خدای همه يكى و دين همه يكى و پدر و مادر همه يكى است و جزاى هر كس را به قدر عمل او مى‌دهند.<ref>معراج‌السعادة، ص241</ref>
 
*تواضع در راه رفتن‌
 
قرآن مى‌فرمايد: «و روى زمين، با تكبر راه مرو! تو نمى‌توانى زمين را بشكافى و طول قامتت هرگز به كوه‌ها نمى‌رسد. »<ref>سوره اسراء /37:  وَ لا تَمْشِ فِي الْأَرْضِ مَرَحاً إِنَّكَ لَنْ تَخْرِقَ الْأَرْضَ وَ لَنْ تَبْلُغَ الْجِبالَ طُولًا</ref>
 
حضرت على(ع) در توصيف اهل تقوا فرمود: 
 
از جمله صفات برجسته پرهيزكاران اين است كه راه رفتن آنان از روى تواضع و فروتنى است.<ref>سيد رضي؛نهج البلاغة، محمد دشتى‌، قم‌، مشهور، 1379 ش‌، اول‌، ص 303... وَ مَشْيُهُمُ التَّواضُعُ....</ref>
 
*تواضع در نشستن
 
حضرت امير المؤمنين(ع) فرمودند كه: «هر كه خواهد مردى از اهل آتش را بيند نگاه كند به مردى كه نشسته و در برابر او طايفه‌اى ايستاده باشند.»<ref>- معراج‌السعادة، ص241</ref>
 
*ترك جدال
 
از ديگر نشانه­هاي تواضع، ترک«جدال»است یعنى انسان به خاطر برترى جویى با دیگرى بحث نکند.
 
امام صادق(ع)در بیانی، تواضع را چنین معنی کردند: از تواضع است که...جرّ و بحث را رها کنی، هر چند حق با تو باشد.<ref>شيخ كلينى؛الكافي، تهران، ‌اسلاميه، ‌1362ش‌، دوم‌، ج 2، ص 122، ح 6. مِنَ التَّواضُعِ ... اَنْ تَتْرُکَ الْمِراءَ وَ اِنْ کُنْتَ مُحِقّا</ref>
 
مانند مردم عادی عمل کردن
 
يكي از اصحاب حضرت رسول(ص) روايت كرده است كه: «آن حضرت خود علف به شتر مى‌داد و آن را مى‌بست و خانه را مى‌رفت و گوسفند را مى‌دوشيد و نعلين خود را پينه مى‌كرد و جامه خود را وصله مى‌نمود و با خدمتكاران چيز مى‌خورد و چون خادم از دست آسيا كشيدن خسته مى‌شد آن حضرت خود آسيا مى‌كشيد و از بازار چيزى مى‌خريد و به دست يا به گوشه جامه خود مى‌گرفت و به خانه مى‌آورد...<ref>معراج‌السعادة، ص242</ref>»
 
*سلام كردن
 
امام صادق(ع) و امام حسن عسگری(ع) در دو تعبیر فرمودند: 
 
نشانه تواضع اين است كه به هر كس برخورد كردى سلام كنى.<ref>کافی ، ج 2، ص 646 « من التّواضع أن تسلّم على من لقيت.»</ref>
 
*پذيرفتن پيشنهاد و انتقاد ديگران و قبول حق
 
از خصوصیات فرد متواضع آن است که اگر از جانب فردی پیشنهادی به او شد متواضعانه قبول نماید؛ امیر المومنین علی(ع) می­فرمایند: خوشا بر کسی که عیبش او را از عیب جوئی از مردم باز دارد و بی­دریغ تواضع کند و با اهل دانش و رحمت همنشین باشد که این موجب می­گردد قبول انتقادات و پذیرش پیشنهادات دیگران برایش آسان گردد.<ref>مجلسي، محمد باقر؛آداب معاشرت- ترجمه جلد شانزدهم بحار الانوار، محمد باقر كمره‌اى، تهران‌، اسلاميه‌، 1364 ش‌، اول، 2جلد ، ج 2، ص 80</ref>
 
نماز و اجزاء آن مانند: سجده، ركوع، قنوت از نشانه هاي تواضع <ref>أنوار العرفان في تفسير القرآن، ج‌1 ، ص 502-گنابادي، سلطان محمد؛ترجمه بيان السعادة فى مقامات العبادة، خانى رضا / حشمت الله رياضى، تهران‌، مركز چاپ و انتشارات دانشگاه پيام‌نور، 1372 ش‌، اول‌، ج‌2، ص 236-برگزيده تفسير نمونه، ج‌2، ص 28</ref>
 
 
 
== آثار تواضع ==
 
 
 
بى­شك، روحيه تواضع چه در برابر خداوند و چه در برابر بندگان او از زيباترين جلوه­هاى آداب معاشرت است و بهره­هاى فراوانى نصيب افراد متواضع خواهد شد، از جمله:
 
 
 
=== الف) آثار فردی تواضع ===
 
 
 
*بلند مرتبه شدن از طرف خدا 
 
رسول گرامى اسلام(ص) تواضع را وسيله سربلندى و عظمت مقام انسان مى‌داند و مى‌فرمايند: 
 
«كسى كه به خاطر خدا تواضع كند خداوند مقام او را بالا مى‌برد.»<ref>بحارالأنوار ، ج63 ، ص324، من تواضع للّه رفعه اللّه</ref>
 
 
 
امام صادق(ع)می فرمایند: 
 
«حضرت لقمان به فرزندش فرمود: عزت از آن كسى است كه براى خدا خضوع كند و افتخار و بزرگى براى كسى است كه براى خدا تواضع كند...<ref>مجموعه ورام، ج1، ص203 قال لقمان لابنه لا عزّ الا لمن تذلّل للّه و لا رفعة الا لمن تواضع للّه...</ref>»
 
*برتری در بندگی
 
رسول مکرم اسلام(ص)در خطبه­ای فرمودند:
 
«ای مردم، همانا برترین مردم از جهت بندگی، کسی است که با وجود برتری مقام، تواضع کند.»<ref>بحارالانوار، ج 74، ص 181«اَیُّهَا النّاسُ اِنَّ اَفْضَلَ النّاسِ عَبْدا مَنْ تَواضَعَ عَنْ رِفْعَةٍ؛»</ref>
 
*کمال عقل
 
امام صادق(ع) فرمودند: 
 
«كمال عقل در سه چيز است، يكى از آنها تواضع براى خدا است.»<ref>مستدرک الوسائل، ج 11، ص296 عَنِ الصَّادِقِ (علیه السلام ) قَالَ كَمَالُ الْعَقْلِ فِي ثَلَاثَةٍ التَّوَاضُعِ لِلَّهِ وَ حُسْنِ الْيَقِينِ وَ الصَّمْتِ إِلَّا مِنْ خَيْرٍ</ref>
 
*سلامتی
 
امام علی(ع) فرمودند: «تواضع برای تو سلامتی را به ارمغان می­آورد»<ref>بحارالانوار، ج 72، ص 120.اَلتَّواضُعُ یَکْسِبُکَ السَّلامَةَ</ref>
 
*سرچشمه نعمت
 
امام علی(ع) فرمودند: «با تواضع و فروتنی نعمت کامل می­شود.»<ref>نهج البلاغة، ح224 بِالتَّواضُعِ تَتِمُّ النِّعْمَةُ</ref>
 
 
 
از احادیث اسلامى استفاده مى­شود که تواضع شرط قبولى عبادات بوده و از بزرگترین عبادتها محسوب می شود.<ref>بحارالانوار، ج 72، ص 121التَّواضُعُ اَصْلُ کُلِّ خَیْرٍ نَفیسٍ وَ مَرْتَبَةٍ رَفیعَةٍ... وَ لَیْسَ لِلّهِ عَزَّوَجَلَّ عِبادَةٌ یَقْبَلُها وَ یَرْضاها اِلاّ وَ بابُهَا التَّواضُعُ</ref> <ref>بحارالانوار، ج 72، ص 119«عَلَیْكَ بِالتَّواضُعِ فَاِنَّهُ مِنْ اَعْظمَ العِبادَه»</ref>
 
 
 
=== ب) آثار اجتماعی تواضع ===
 
 
 
*تواضع، عامل محبوب شدن
 
فروتنى دلهاى مردمان را نرم و نسبت به يكديگر مهربان مى­سازد. امير مؤمنان(ع) فرمود: 
 
«نتيجه تواضع، جلب محبت و علاقه مردم است.»<ref>همان، ح 5179ثمرة التّواضع المحبّة.</ref>
 
و يا امام صادق(ع) مى­فرمايند: «سه چيز محبت و دوستى مى­آورد: دين و فروتني وسخاوت.<ref>مواعظ امامان عليهم السلام-ترجمه جلد هفدهم بحار، ص 205 « ثلاث يوجبن المحبّة, الدين والتواضع والسخاء»</ref>»
 
*عامل بزرگواری و شرافت
 
گاه چنین تصوّر مى­شود که تواضع انسان را کوچک مى­کند، در حالى که این یک برداشت نادرست است.
 
حضرت علي(ع) مي­فرمايند: «تواضع نردبان بزرگی است.»<ref>غررالحكم، ح 5146.التَّواضُعُ سُلَّمُ الشَّرَفِ</ref>
 
*ایمن بودن از حسادتها
 
امام حسن عسکری(ع) می­فرمایند :
 
فروتنی نعمتی است که مورد طمع حسودان قرار نمی­گیرد.<ref> -حسن بن شعبه حرانى؛تحف العقول، قم، جامعه مدرسين قم، 1404 ق، ص489«التواضع نعمه لا یحسد علیها .»</ref>
 
*برقراري عدالت
 
رسول اكرم(ص) تواضع را سبب رفع ستم از جامعه و برقراري عدالت دانسته، می­فرمایند:
 
«نسبت به یكدیگر فروتن باشید تا كسی بر دیگری ستم روا ندارد.»<ref>مصباح الشريعة-ترجمه مصطفوى، ص 243تواضعوا حتى لا يبغى أحد على أحد</ref>
 
تواضع، سنگري در مقابل دشمنان
 
امام علی(ع) فرمودند: «تواضع را سنگر میان خود و دشمنتان، یعنی ابلیس و سپاهیانش برگزینید<ref>نهج البلاغة، خطبه 192«وَاتَّخِذُوا التَّواضُعَ مَسْلَحَةً بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَ عَدُوِّکُمْ اِبْلیسَ وَ جُنُودِهِ»</ref>
 
 
 
== شیوه های کسب تواضع ==
 
 
 
براي كسب روحيه تواضع مي­توان از راهكارهاي مختلفي اشاره کرد: توجه به آثار تواضع، عمل كردن به آنچه كه در مورد نشانه­هاي تواضع ذكر شد، دقت در سيره معصومين(ع) و سفارشات ايشان، نيز دستیابی به ریشه کبر و علت­های اصلی آن و همچنين مسايل ديگر از جمله خودشناسی و آگاهی از خلقت خویش و نیز خداشناسی.<ref>دانش نامه جهان اسلام، ج 8، ص 361. </ref>
 
  
 
== پانویس ==
 
== پانویس ==
 
 
<references/>
 
<references/>
 
 
==منابع==
 
==منابع==
[http://www.downloadbook.org/maasumin/p/Tawazoe.htm گروهی از محققان و پژوهشگران، تواضع، سایت دانلود بوک، بخش با معصومین]، بازیابی :1 بهمن 1391
+
*میزان الحکمه، محمّد محمّدی ری شهری
 +
* زینب طاهری، تواضع، [http://www.pajoohe.ir دانشنامه پژوههتاریخ بازیابی: 1 بهمن 1391
 +
[[رده:اخلاق اجتماعی]]
 +
[[رده:صفات پسندیده]]
 +
[[رده: مقاله های مهم]]
  
[http://www.pajoohe.com/fa/index.php?Page=definition&UID=15510 تواضع، زینب طاهری، سایت پژوهشکده باقرالعلوم علیه السلام (بخش فرهنگ علوم انسانی و اسلامی)] تاریخ بازیابی: 1 بهمن 1391.]
+
{{سنجش کیفی
 
+
|سنجش=شده
[[رده:اخلاق اجتماعی]]
+
|شناسه= خوب
[[رده:صفات پسندیده]]
+
|عنوان بندی مناسب= خوب
 +
|کفایت منابع و پی نوشت ها= خوب
 +
|رعایت سطح مخاطب عام= خوب
 +
|رعایت ادبیات دانشنامه ای= متوسط
 +
|جامعیت= خوب
 +
|رعایت اختصار= خوب
 +
|سیر منطقی= خوب
 +
|کیفیت پژوهش= خوب
 +
|رده= دارد
 +
}}

نسخهٔ ‏۷ مارس ۲۰۲۰، ساعت ۰۸:۱۰

تواضع به معناى فروتنى و ضد آن تكبر و خودپسندى است. در قرآن و روايات تواضع يكى از صفات و نشانهاى بارز انسانهاى مؤمن شمرده شده است.

معنای لغوی

ریشه تواضع «وضع» است؛ در اصل به معنى فرونهادن است[۱]و به معنای خویش را كوچك نشان دادن، [۲] و در مقابل«تكبر» به معناي خود را بزرگ دانستن است.[۳] مرحوم نراقى در تعريف تواضع مى گويد: تواضع عبارت است از شكسته نفسى كه نگذارد آدمى خود را بالاتر از ديگرى ببيند و لازمه آن كردار و گفتاري است كه دلالت بر تعظيم ديگران و اكرام ايشان مى كند.[۴]

اهمیت تواضع

در آموزه های اسلامی تواضع یکی از ارزشمندترین مکارم اخلاقی به شمار می آید. در برخی از روایات، تواضع اصل و اساس همه خیرات و از بالاترین عبادات دانسته شده است. امام صادق علیه السلام می فرمایند: « اَلتَّوَاضُعُ أَصْلُ كُلِّ شَرَفٍ وَ خَيْرٍ »؛ تواضع ریشه هر کار نیک و با ارزش است. [۵] و رسول خدا صلى الله عليه و آله می فرمایند: « إنّ أفضَلَ النّاسِ عَبدا مَن تَواضَعَ عَن رِفعَةٍ »؛ برترينِ مردم در بندگى [خدا ]كسى است كه در عين بزرگى فروتنى كند. [۶] همچنین در قرآن کریم صفت تواضع به عنوان اخلاق بندگان خاص خداوند بیان شده است: « وَعِبَادُ الرَّحْمَٰنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْنًا وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلَامًا»[۷]؛« و بندگان خاص خدای رحمان آنان هستند که بر روی زمین به تواضع و فروتنی راه روند و هرگاه مردم جاهل به آنها خطاب (و عتابی) کنند با سلامت نفس (و زبان خوش) جواب دهند» همچنین در روایات اهل بیت علهم السلام صفت تواضع از کمال عقل و نشانه دانایی انسان دانسته شده است. امام صادق علیه السلام می فرمایند: « كَمَالُ الْعَقْلِ فِي ثَلَاثَةٍ التَّوَاضُعِ لِلَّهِ وَ حُسْنِ الْيَقِينِ وَ الصَّمْتِ إِلَّا من خير»؛ كمال عقل درسه چيز است: تواضع و فروتنى براى خدا، يقين نيكو داشتن و سكوت نمودن، مگر در جايى كه خير (در سخن گقتن) باشد. [۸] در حدیثی دیگر امام على عليه السلام می فرمایند: « إذا تَفَقَّهَ الرَّفيعُ تَواضَعَ » انسان بلند مرتبه چون به فهم و دانايى رسد، فروتن شود. [۹]

تواضع در برابر خدا

اساس بسيارى از كمالات تواضع و افتادگى است و روح تواضع، بندگى و كرنش در برابر خداوند است. امام صادق(ع)فرمود:« اصل التواضع من جلال الله وهيبته وعظمته» اصل و اساس تواضع، جلال و بزرگى و هیبت خدا را به يادآوردن است. [۱۰]

تواضع نسبت دانشمندان و معلمان

گرچه تواضع در برابر تمام انسان‌ها لازم است، امّا در برابر والدين، استاد و مؤمنان لازم‌تر است. نبی اکرم(ص)فرمودند:« تَواضَعوا لِمَن تَعَلَّمونَ مِنهُ.» ؛ در برابر كسى كه از او فرا مى گيريد ، فروتنى كنيد [۱۱] همچنین امیرالمؤمنین علی (ع) می فرمایند: « مَن تَواضَعَ لِلمُتَعَلِّمينَ وذَلَّ لِلعُلَماءِ سارَ بِعِلمِهِ» امام على عليه السلام : هركس براى شاگردان فروتنى كند و در برابر دانشمندان خوارى نشان دهد ، دانشش رواج يابد . [۱۲]

تواضع نسبت به والدین

در آموزه های اسلام فروتنی نسبت به والدین سفارش شده است. قرآن کریم می فرماید:« وَاخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَقُلْ رَبِّ ارْحَمْهُمَا كَمَا رَبَّيَانِي صَغِيرًا»[۱۳]؛بالهاى تواضع خويش را از محبّت و لطف، در برابر آنان فرود آر. امام صادق عليه السلام در تفسیر این ایه شریفه می فرمایند: « لا تَملَأْ عَينَيكَ من النَّظَرِ إلَيهِما إلاّ بِرَحمَةٍ و رِقَّةٍ ، و لا تَرفَعْ صَوتَكَ فَوقَ أصواتِهِما ، و لا يَدَكَ فَوقَ أيديهِما ، و لا تَقَدَّمْ قُدّامَهُما»نگاهت را جز از سر مهر و دلسوزى به آنان خيره مكن و صدايت را از صداى آنها بلندتر مگردان و رو دست آنها نيز بلند نشو و از آنها پیش نَيُفت. »}}[۱۴]

تواضع رهبرنسبت به مردم

امير مؤمنان(ع) در نامه خود به محمد بن ابى بكر چنين مى‌فرمايد:«بالهاى خود را براى آنها فرود آر! و در برابر آنها نرمش كن [۱۵]

تواضع مذموم

یکی از رفتارهای مذموم فروتنی کردن در برابر ثروتمندان به خاطر ثروت ایشان است. پيامبر خدا صلى الله عليه و آله:« مَن تَواضَعَ لِغَنِيٍّ ، جَعَلَ اللّه ُ فَقرَهُ بَينَ عَينَيهِ»؛ هر كه براى توانگرى تواضع نمايد ، خداوند ، فقر را بر پيشانى اش مُهر مى نمايد . [۱۶] همچنین می فرمایند : « إيّاكُم وَالتَّواضُعَ لِغَنِيٍّ ! فَما تَضَعضَعَ أحَدٌ لِغَنِيٍّ إلّا ذَهَبَ نَصيبُهُ مِنَ الجَنَّةِ »؛ مبادا به توانگر تواضع كنيد! هيچ كس براى توانگرى فروتنى نمى كند ، جز آن كه بهره بهشتى اش نابود مى شود [۱۷] امام على عليه السلام درباره تواضع رد مقابل ثروتمندان می فرمایند: « مَن أتى غَنِيّا فَتَواضَعَ لَهُ لِغِناهُ ذَهَبَ ثُلُثا دينِهِ»؛هر كه نزد توانگرى رود و براى ثروتش به او تواضع نمايد ، دو سوم دينش تباه شده است . [۱۸]

تواضع در مقابل مستمندان

هر اندازه تواضع کردن در مقابل ثروتمندان تنها به دلیل ثروت ایشان ناپسند است تواضع افراد ثروتمند نسبت به فقیران و مستمندان زیباست. امام على عليه السلام:« ما أحسَنَ تَواضُعَ الأغنياءِ لِلفُقَراءِ طَلَبا لِما عِندَ اللّهِ ، و أحسَنُ مِنهُ تِيهُ الفُقَراءِ علَى الأغنِياءِ اتِّكالاً علَى اللّهِ » چه نيكوست فروتنى توانگران در برابر تهيدستان به قصد رسيدن به اجر خداوند ، و نيكوتر از آن بى اعتنايى و سرفرازى درويشان است در برابر توانگران از سر اعتماد به خداوند. [۱۹]

نشانه های تواضع

زیبایی های صفت تواضع وقتی نمایان می شود که در ظاهر و رفتار و سلوک او با مردم دیده شود. در احادیث فراوانی از پیشوایان معصوم شاخصه های رفتار متواضعانه بیان شده است که بخشی از آن را مرور خواهیم کرد.

  • رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم می فرمایند:«إِنَّ مِنَ التَّوَاضُعِ أَنْ يَرْضَى الرَّجُلُ بِالْمَجْلِسِ دُونَ شَرَفِ الْمَجْلِسِ وَ أَنْ يُسَلِّمَ عَلَى مَنْ لَقِىَ وَ أَنْ يَتْرُكَ الْمِرَاءَ و َإِنْ كَانَ مُحِقّاً و َأَنْ لَايُحِبَّ أَنْ يُحْمَدَ عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوَى» همانا از نشانه هاى تواضع اين است كه، شخص در جايى از مجلس، كه در شأن او نيست، بنشيند و سلام كند با هركس كه برخورد مى كند، و بحث و جدال را ترك كند، هرچند حق با او باشد و دوست نداشته باشد در كارهاى خير و تقوا، مورد ستايش و تعريف قرار گيرد. [۲۰]
  • پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: « مِنَ التَّوَاضُعِ أَنْ يَشْرَبَ الرَّجُلُ مِنْ سُؤْرِ أَخِيهِ الْمُؤْمِنِ.» و از نشانه هاى تواضع اين است كه، شخص باقيمانده غذاى برادر مؤمنش را بخورد. [۲۱]
  • پيامبر اسلام(ص) مى فرمايد:« مَنْ تَرَكَ الْجَمَالَ وَ هُوَ يَقْدِرُ عَلَيْهِ تَوَاضُعاً لِلَّهِ كَسَاهُ اللَّهُ حُلَّةَ الْكَرَامَةِ » كسى كه از پوشيدن لباسهاى فاخر، با وجود آن كه قادر بر پوشيدن آنهاست، به خاطر خدا و از روى فروتنى و افتادگى صرف نظر نمايد، خداوند او را رداى كرامت بپوشاند.[۲۲]
  • امام صادق(ع) و امام حسن عسگری(ع) در دو تعبیر فرمودند: « من التّواضع أن تسلّم على من لقيت » نشانه تواضع اين است كه به هر كس برخورد كردى سلام كنى.[۲۳]

آثار تواضع

این ویژگی اخلاقی آثار مهمی در زندگی انسان در دنیا و آخرت دارد.

بزرگی یافتن

پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: « مَن تَواضَعَ للّهِ رَفَعَهُ اللّهُ » هر كه براى خدا فروتنى كند، خداوند او را بالا برد. [۲۴] همچنین فرمود :« مَن تَواضَعَ للّهِ دَرجَةً يَرفَعْهُ اللّهُ دَرجَةً حتّى يَجعَلَهُ في أعلى عِلِّيِّينَ ، ومَن يتكبَّرَ علَى اللّهِ دَرجَةً يَضَعْهُ اللّهُ دَرجَةً حتّى يَجعَلَهُ في أسفلِ السافِلينَ » هر كه يك درجه براى خدا فروتنى كند، خداوند ، يك درجه او را بالا مى برد تا آن جا كه وى را در اَعلى علّيّين جاى دهد، و هر كس يك درجه بر خدا تكبّر ورزد، خداوندْ او را يك درجه فرود مى آورد تا جايى كه وى را در اسفل سافلين ، جاى دهد . [۲۵] حضرت علي(ع) مي فرمايند:« التَّواضُعُ سُلَّمُ الشَّرَفِ »؛ تواضع نردبان بزرگی است [۲۶]

محبوبیت در میان خلق

فروتنى دلهاى مردمان را نرم و نسبت به يكديگر مهربان مى سازد. امير مؤمنان(ع) فرمود:« ثَلاثٌ يوجِبنَ المَحَبَّةَ : حُسنُ الخُلُقِ ، وحُسنُ الرِّفقِ ، وَالتَّواضُعُ» سه چيز عامل دوستى است : خوش‏خويى ، ملايمت نيكو و فروتنى . [۲۷]

قدرت بر طاعت خدا

امام على عليه السلام« مَن تَواضَعَ قَلبُهُ للّهِ لَم يَسأمْ بَدَنُهُ مِن طاعَةِ اللّهِ »هركه دلش در برابر خدا تواضع داشته باشد ، جسمش از طاعت خدا به ستوه نمى آيد . [۲۸]

سلامت

امام علی(ع) فرمودند: « اَلتَّواضُعُ یَکْسِبُکَ السَّلامَةَ » تواضع برای تو سلامتی را به ارمغان می آورد[۲۹]

جلب نعمت از سوی خداوند

امام علی(ع) فرمودند:« بِالتَّواضُعِ تَتِمُّ النِّعْمَةُ » با تواضع و فروتنی نعمت کامل می شود[۳۰]

ایمن بودن از حسادتها

امام حسن عسکری(ع) می فرمایند :« التَّواضُعُ نِعمَةٌ لا يُحسَدُ علَيها »؛ فروتنى، نعمتى است كه به آن حسادت نمى شود.[۳۱]

تواضع، سنگري در مقابل دشمنان

امام علی(ع) فرمودند:« اتَّخِذُوا التَّواضُعَ مَسْلَحَةً بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَ عَدُوِّکُمْ اِبْلیسَ وَ جُنُودِهِ »؛ تواضع را سنگر میان خود و دشمنتان، یعنی ابلیس و سپاهیانش برگزینید [۳۲]

پانویس

  1. مصطفوى، حسن‌؛التحقيق في كلمات القرآن الكريم‌، تهران، بنگاه ترجمه و نشر كتاب‌، 1360 ش‌، ج‌13، ص131
  2. راغب اصفهاني، حسين بن محمد؛ترجمه وتحقيق مفردات الفاظ قرآن‌، خسروى حسينى سيد غلامرضا، تهران‌، انتشارات مرتضوى‌، 1375 ش‌، دوم ، ج‌4، ص 464
  3. مهيار ، رضا ؛ فرهنگ ابجدي (عربي ، فارسي)، تهران، انتشارات اسلامي ، ص 71
  4. نراقي، ملا احمد؛معراج السعاده ، قم، زهير، 1386ه.ش، اول ، ص243
  5. مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل , ج 11 , ص 298
  6. بحار الأنوار : 77/179/10.
  7. سوره فرقان، آيه63
  8. مستدرك الوسائل، ج11، ص296
  9. بحار الأنوار : 75/120/7
  10. مصباح الشريعة، حسن مصطفوى‌، تهران‌، انجمن اسلامى حكمت و فلسف ايران‌، اول، ‌1360 ش‌، ص 244(اصل التواضع من جلال الله وهيبته وعظمته )
  11. المعجم الأوسط : ج 6 ص 200 ح 6184 عن أبي هريرة ؛ مشكاة الأنوار : ص 242 ح 701 .
  12. مطالب السؤول : 48
  13. سوره اسرا، آيه24
  14. الكافي : 2/158/1.
  15. مكارم شيرازى، ناصر؛تفسير نمونه، تهران‌، ‌دار الكتب الإسلامية، 1374 ش، اول، ج‌11، ص 136
  16. تنبيه الخواطر : ج 2 ص 116 .
  17. جامع الأخبار : ص 440 ح 1238
  18. نهج البلاغة : الحكمة 228 ، تفسير العيّاشي : 1 / 120 / 379 عن عمرو بن جميع رفعه ، الأمالي للمفيد : 188 / 15 ، الاختصاص : 226
  19. نهج البلاغة : الحكمة 406.
  20. مستدرك الوسائل، ج11، ص300
  21. مستدرك الوسائل، ج17، ص19
  22. -شيخ حر عاملى؛‌وسائل الشيعة، قم‌، مؤسسه آل البيت لإحياء التراث، 1409 هجرى‌، اول، ‌29 جلد، ج5، ص 54
  23. کافی ، ج 2، ص 646
  24. بحار الأنوار : 75/120/7
  25. صحيح ابن حبان : ج 12 ص 491 ح 5676 عن أبي سعيد الخدري 7
  26. غررالحكم، ح 5146.
  27. غرر الحكم : 4684
  28. بحار الأنوار : 78/90/95
  29. بحارالانوار، ج 72، ص 120.
  30. نهج البلاغة، ح224
  31. تحف العقول : 489.
  32. نهج البلاغة، خطبه 192

منابع

  • میزان الحکمه، محمّد محمّدی ری شهری
  • زینب طاهری، تواضع، دانشنامه پژوهه، تاریخ بازیابی: 1 بهمن 1391