تناسب آیات و سور

در علوم قرآنى به پيوندِ ميان بخش هاى يك آيه يا دو يا چند آيه با هم و نيز ارتباط سوره اى با سوره هاى ديگر، تناسب آيات و سوراطلاق مى شود.

تعریفی از تناسب آیات و سور

«مناسبت» در لغت به معناى پيوند و اتصال دو چيز با يكديگر، همانندى، قرابت و نزديكى است و در اصطلاح به پيوند ميان دو چيز به هر جهتى كه باشد اطلاق مى شود. مناسبت گاه در پديده هاى عينى و خارجى و گاه در نوشته هاست؛ اما در علوم قرآنى اين اصطلاح محدودتر مى شود و به پيوندِ ميان بخش هاى يك آيه يا دو يا چند آيه با هم و نيز ارتباط سوره اى با سوره هاى ديگر، اطلاق مى شود.

علم مناسبت، علمِ كشفِ ارتباط ميانِ بخش هايى از قرآن است كه در ظاهر گسسته و بى ارتباط مى نمايند. ناپيوستگى گاه ميانِ دو بخش از يك آيه، گاه ميان آيات همجوار و... خودنمايى مى كند.

«علم شناسايى عواملِ ترتيب و چينش آيات و سوره ها»، تعريفى است كه بقاعى از علم مناسبات ارائه كرده است. در نظر سيوطى، مقصود از علم مناسبت، يافتن معنايى است كه ميان بخش هاى قرآن، ارتباط برقرار مى كند.؛ معنايى كه گاه به صورت عام و خاص تحقق مى يابد، گاه پيوند عقلى، حسى و خيالى است يا نوعى از علاقه و تلائم ذهنى، مانند سبب و مسبب، علت و معلول يا حتى دو مخالف و ضدى كه نوعى پيوستگى موضوعى را نشان مى دهند. موضوع علم مناسبات اجزا و عناصرى است كه زمينه پيوند مطالب به ظاهر گسسته را فراهم مى آورد.

اهميت علم مناسبت و نقش آن در تفسير قرآن

سيوطى اين علم را فنى ارزنده دانسته كه به موجب آن، پيوند اجزاى سخن همانند بنايى مستحكم قوت مى يابد، هر چند مفسران به سبب دقتى كه در آن هست، كمتر به آن اهتمام ورزيده اند. از فخررازى (م.606 ق.) نقل شده كسى كه در لطايف نظم و بدايع ترتيب سوره بقره تأمّل كند، درمى يابد كه قرآن همان گونه كه از جهت فصاحت الفاظ و ظرافت معانى معجزه است، در نظم و ترتيب آيات نيز معجزه است. وى بر اين باور است كه بسيارى از لطايف قرآنى در تناسب ميان آيات به وديعت نهاده شده اند و در پرتو علم مناسبات آشكار خواهند شد.

نيشابورى كه به گفته زركشى و سيوطى نخستين كسى است كه به اين علم توجه كرده، غفلت عالمان بغداد را از پيوستگى و تناسب آيات، مورد طعن قرار مى داد و آنان را نكوهش مى كرد.

برخى معتقدند پيوستگى آياتِ قرآنى تا آنجاست كه گويى تمامى قرآن، تنها يك سخن بيش نيست. اعجاز بلاغى قرآن، جز از رهگذرِ دركِ مناسباتِ پنهانِ آيات، آشكار نخواهد شد. پيش از سيوطى، زركشى از علم مناسبت تمجيد كرده و آن را علمى شريف دانسته است كه موجب تقويت عقل بوده، ارزش سخن هر گوينده اى با اين علم روشن مى گردد.

محى الدين بن عربى (م.638 ق.) معتقد است كه فهم كامل قرآن تنها از رهگذرِ مناسبات امكان پذير است و كسى كه از منظر اين علم به آيات قرآن بنگرد به علمى بزرگ دست خواهد يافت.

فخر رازى، پيوستگى آيات را جلوه اى از اعجاز قرآن دانسته است. صبحى صالح معتقد است: علم مناسبت و كشف ارتباط آيات، در بسيارى موارد مفسر را از پرداختن به سبب نزول بى نياز خواهد كرد.

دستيابى به لطايف تفسيرى و تبيينِ نادرستى برخى ديدگاه هاى خاورشناسان درباره قرآن، از ديگر كاركردهاى علم مناسبات تلقى شده است؛ خاورشناسانى كه در اسلوب قرآن تحقيقاتى داشته اند و بر پراكندگى آيات تأكيد دارند. برخى خاورشناسان، نيز براى توجيه گسستگى آيات، ادله اى را بيان كرده اند. توجيهاتِ خاورشناسان، در مواردى متعارض اند، چنان كه برخى اظهارات آنان به انكار وحيانى بودن قرآن مى انجامد.

گونه هاى ارتباط در آيات قرآن

گونه هاى ارتباط، ميان آيات مى تواند از سنخِ سبب و تعليل، تأكيد، اعتراض و بدل، بيان نمونه و مصداق، تفسير و بسط آيه پيشين، تخصيصِ عام و تقييدِ مطلق باشد؛ نيز ممكن است اصولا از اين سنخ نبوده، در ظاهر ناپيوسته به نظر آيد. در اين صورت، بايد جنبه هاى ديگر پيوستگى مانند عطف، تمثيل، تنظير و تضاد، حسن تخلص، اقتضاب و حسن مطلب را بررسى كنيم.

سيوطى تناسب و پيوند ميان بخش هاى آيات را به دو شاخه، ارتباط آشكار و غيرآشكار قسمت مى كند.

1. پيوند آشكار:

ارتباط آشكار بدين معناست كه بخشى از كلام به گونه اى به بخش ديگر متعلق باشد كه پيش از انضمام بخش دوم، سخن ناتمام باشد. در چنين فرضى پيوند اجزاى سخن آشكار است؛ مانند ارتباط ميان مُسْنَد و مسندٌاليه. در مواردى كه جمله دوم علت و سبب، تأكيد، تفسير يا بدلِ جمله پيشين است و نيز آنجا كه جمله دوم معترضه است، پيوند ميان اجزاى سخن آشكار و زودياب بوده، مفسر با داشتنِ شروطِ لازمِ تفسير، به سهولت پيوند و ارتباط را درمى يابد. اين نوع ارتباط و تناسب از موضوع بحث علم تناسب ميان آيات خارج است.

2. پيوند ناآشكار:

اين پيوند در جايى است كه جمله ها در كنار يكديگر قرار گرفته و در ظاهر مستقل و گسسته از يكديگر مى نمايند و پى بردن به ارتباط ميانِ آن ها نيازمندِ دقت و ژرفنگرى است. اين نوع ارتباط، گاه با حرف عطف و زمانى بدون آن برقرار مى شود.

اقسام مناسبت در قرآن

مناسبات موجود در قرآن را به طور كلى مى توان به يكى از شكل هاى زير در نظر گرفت:

مناسبت جمله اى با جمله ديگر در يك آيه

ميان اجزاى يك آيه معمولا ارتباطى وجود دارد، مگر در مواردى معدود كه به ظاهر فاقد پيوستگى و ارتباط اند؛ براى نمونه، بخش نخست آيه 26 سوره رعد/ 13: «اَللّهُ يَبسُطُ الرِّزقَ لِمَن يَشاءُ...»، در ظاهر با آيه قبل و بخش هاى ديگر همين آيه بى ارتباط مى نمايد و نيز بخش نخست آيه 114 سوره طه/20: «فَتَعلَى اللّهُ المَلِكُ الحَقُّ...» با ادامه آيه «ولا تَعجَل بِالقُرءانِ مِن قَبلِ اَن يُقضى اِلَيكَ وحيُهُ وقُل رَبِّ زِدنى عِلما»(سوره طه/20،114) بيگانه و بى ارتباط به نظر مى رسد.

مناسبت آيات يك سوره با ابتداى آن

براى نمونه، در اواسط سوره نساء آيه «ويَستَفتونَكَ فِى النِّساءِ قُلِ اللّهُ يُفتيكُم فيهِنَّ...»(سوره نساء/4، 127) و در انتهاى همان سوره، آيه «يَستَفتونَكَ قُلِ اللّهُ يُفتيكُم فِى الكَللَةِ اِنِ امرُؤٌا هَلَكَ لَيسَ لَهُ...»(سوره نساء/4،176) به احكام زنان و ارث آنان اشاره دارند كه ارتباط ميان اين دو آيه و آيات آغازين سوره (آيات 1 ـ 13) مورد توجه و بررسى است.

مناسبت يك آيه با آيه قبل و بعدِ خود

پس از مناسبات جمله اى، رايج ترين بحث در اين علم، مناسبات آيه اى است؛ گويى برخى آيات، عارى از ارتباط و انسجام با آيات قبلى و بعدى خود هستند؛ مانند آيه 67 سوره مائده/5: «ياَيُّهَا الرَّسولُ بَلِّغ ما اُنزِلَ اِلَيكَ مِن رَبِّكَ واِن لَم تَفعَل فَما بَلَّغتَ...».

مناسبت ميان آيات غير مجاور در يك سوره

براى نمونه مى توان به آيات 47 و 122 سوره بقره/2: «يبَنِى اِسرءيلَ اذكُروا نِعمَتِىَ الَّتِى اَنعَمتُ عَلَيكُم» كه داراى الفاظ يكسان هستند و آيات 48 و 123 بقره/2: «واتَّقوا يَومـًا لاتَجزى نَفسٌ عَن نَفس شَيــًا» كه داراى كلمات نزديك به هم اند اشاره كرد.

مناسبت آغاز سوره با پايان همان سوره

مانند تناسب آغاز و انجام سوره كهف كه در هر دو آيه، سخن از وحى و پيام الهى است و سوره مؤمنون كه با رستگارى مؤمنان آغاز مى شود: «قَد اَفلَحَ المُؤمِنون» و با نارستگارى كافران به پايان مى رسد: «اِنَّهُ لايُفلِحُ الكفِرون». در دو سوره فرقان و يوسف نيز، مناسبتِ آغاز و فرجام سوره نمايان است. دائرة المعارف قرآن كريم، جلد8، صفحه 664.

مناسبت ميان مجموعه اى از سوره هاى قرآن

برخى بر اين باورند كه مشابهت هاى لفظى و ظاهرى مجموعه هايى از سوره هاى قرآن، از مشابهت و تناسب محتوايى آنها حكايت مى كند. اين گونه از تناسب ميان سوره ها به دو صورت بيان شده است:

• گاهى تناسب مجموعه اى از سوره ها با توجه به مشابهت ظاهرى و ويژگى هاى محتوايى آن ها آشكار مى شود؛ مانند سوره مؤمن، سوره زخرف، سوره فصلت، سوره شورى، سوره دخان، سوره جاثيه و سوره احقاف كه با حروف مقطعه «حم» آغاز مى شوند. اين سوره ها به «حواميم» شهرت يافته اند. و سوره حديد، سوره حشر، سوره صف، سوره جمعه، سوره تغابن و سوره الاعلى كه به «مُسَبَّحات» مشهورند زيرا در آغاز اين سوره ها سخن از تسبيح و تنزيه الهى به ميان آمده است و سوره فتح، سوره حشر، سوره سجده، سوره طلاق، سوره قلم، سوره حجرات، سوره تبارك، سوره تغابن، سوره منافقون، سوره جمعه، سوره صف، سوره جن، سوره نوح، سوره مجادله، سوره ممتحنه و سوره تحريم كه «مُمْتَحَنات» ناميده شده اند و نيز سوره هايى كه با حروف مقطعه «الر» آغاز شده اند: سوره يونس، سوره هود، سوره يوسف، سوره رعد، سوره ابراهيم و سوره حجر و...

• بر اساس حديثى از پيامبر صلى الله عليه و آله قرآن 4 بخش دارد:

1. «سبع طِوال» يعنى سوره هاى طولانى، شامل 7 سوره بقره، سوره آل عمران، سوره نساء، سوره مائده، سوره انعام، سوره اعراف و دو سوره انفال و سوره توبه.
2. «مئين» و آنها سوره هايى اند كه بيش از 100 آيه دارند: سوره يونس، سوره هود، سوره يوسف، سوره نحل، سوره اسراء، سوره كهف، سوره مريم، سوره طه، سوره انبياء، سوره مؤمنون، سوره شعراء و سوره صافات.
3. «مثانى» يعنى سوره هايى كه عدد آيات آن ها كمتر از 100 است و نزديك به 20 سوره اند.
4. «مُفَصّلات» و آنها سوره هاى كوچك با آيه هاى كوتاه اند كه شامل سوره الرحمن تا پايان قرآن مى شوند.

برخى معتقدند، اين تقسيم بر اساس پيوند معنوى ميان هر يك از گروه هاى چهارگانه، انجام گرفته و اين سوره ها نظم و انسجام خاصى را در ارائه موضوعات و اهداف، پى مى گيرند.

مناسبت و پيوستگى همه آيات در يك سوره

در اين مناسبت، هر يك از سوره هاى قرآن به مثابه مقاله اى مستقل است كه از مقدمه، متن و نتيجه تشكيل شده است و موضوع و غرضى واحد را دنبال مى كند. مطالب موجود در برخى سوره ها كه به ظاهر پراكنده و گسسته مى نمايند، با توجه به موضوع اصلى سوره، انسجام و ارتباط مى يابند. اين گونه از مناسبت، امروزه به نظريه «وحدت موضوعى سوره هاى قرآن» شهرت يافته است.

پيوستگى ميان مجموع آيات و سوره هاى قرآن

بر اساس اين نوع پيوستگى ادعا شده، حقايق قرآنى، نظام واره و در ساختار درختى و منسجمى صورت بندى شده است. اين ساختار درختى بيانگر نظم و پيوستگى و تعيين جايگاه هر يك از ريشه، تنه، ساقه، شاخه و برگ بوده و جغرافياى متفاوتى از موضوعات و مفاهيم را ترسيم مى كند...

به هر حال آنچه موجب پيدايش علم مناسبات در حوزه قرآن پژوهى است، گسستگى و ناپيوستگى ظاهرى در بخشى از آيات قرآن است. معيارهاى ارائه شده در علم مناسبات، به خوبى شبهه تشتّت و ناپيوستگى در قرآن را برطرف مى سازند و پاسخگويى به اين شبهه مرهون پذيرش نظريه وحدت موضوعى نيست.

منابع

سيد على اكبر حسينى، دائرة المعارف قرآن كريم (جلد هشتم)

قرآن
متن و ترجمه قرآن
اوصاف قرآن	(اسامی و صفات قرآن، اعجاز قرآن، عدم تحریف در قرآن)
اجزاء قرآن	آیه، سوره، جزء، حزب، حروف مقطعه
ترجمه و تفسیر قرآن	تاریخ تفسیر، روشهای تفسیری قرآن، سیاق آیات، اسرائیلیات، تاویل، فهرست تفاسیر شیعه، فهرست تفاسیر اهل سنت، ترجمه های قرآن
علوم قرآنی	تاریخ قرآن: نزول قرآن، جمع قرآن، شان نزول، کاتبان وحی، قراء سبعه
	دلالت الفاظ قرآن: عام و خاص، مجمل و مبین، مطلق و مقید، محکم و متشابه، مفهوم و منطوق، نص و ظاهر، ناسخ و منسوخ
تلاوت قرآن	تجوید، آداب قرائت قرآن، تدبر در قرآن
رده ها: سوره های قرآن * آیات قرآن * واژگان قرآنی * شخصیت های قرآنی * قصه های قرآنی * علوم قرآنی * معارف قرآن