العدة فی اصول الفقه (کتاب)

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
العدة فی اصول الفقه.jpg
نویسنده شیخ طوسی
موضوع اصول فقه شیعه
زبان عربی
تعداد جلد ۲
تحقيق‌ محمدرضا انصاری قمی

العدة فی اصول الفقه

کتاب «العُدّة فی أصول الفقه» تألیف شیخ طوسی (م، ۴۶۰ ق)، از اولین و مهمترین آثار نوشته شده در علم اصول فقه است. این کتاب جامع، دربرگیرنده همه مسائل و مباحث اصولی از جمله امر و نهی، عام و خاص، مجمل و مبیّن، اجماع، قیاس و اجتهاد می‌باشد. شیخ طوسی آراء بسیاری از اصولیین شیعه و سنی را ذکر کرده و سپس به بیان اشکالات آنها و مقابله آن با کتاب و سنت و ادله عقلی پرداخته است.

مؤلف

شیخ ابوجعفر محمد طوسی (۳۸۵-۴۶۰ ق) معروف به «شیخ الطائفه»، فقیه اصولی، محدث رجالی، مفسر و متکلم بزرگ شیعه در قرن پنجم هجری است. او در طوس به دنیا آمد و در سال ۴۰۸ قمری به بغداد مهاجرت کرد. از اساتید برجسته وی، شیخ مفید، ابن جنید اسکافی و سید مرتضی علم‌الهدی بوده اند.

عظمت او در فقه به حدی بود که تا مدت طولانی فقهای شیعه را تحت تاثیر آراء خود قرار داد، و فقه شیعه از حالات پویایی خود خارج شد.

شیخ طوسی صاحب تألیفات مهمی در علوم مختلف اسلامی از جمله فقه، اصول، تفسیر، حدیث، کلام و رجال است، مانند دو کتاب ارزشمند "تهذیب" و "استبصار" که از کتب اربعه جوامع حدیثی اولیه شیعه می‌ باشد. برخی دیگر از آثار مهم او عبارتند از: الغیبه، التبیان فی تفسیر القرآن، الرجال، عدة الاصول، مصباح المجتهد، المبسوط، تمهید الاصول، النهایه.

معرفی کتاب

کتاب "العدة فی اصول الفقه" مشهور به "عدة الاصول" دربرگیرنده همه مسائل و مباحث علم اصول است. نگارش اين كتاب موجب دگرگونى و پيشرفت فراوان علم اصول گرديد و مى‌توان گفت اين كتاب در نوع خود بى‌نظير است و قبل از آن، هيچ كتابى اين گونه به بسط و گسترش و تحقيق در مباحث علم اصول نپرداخته است.

شیخ طوسی این كتاب را در حیات استادش سید مرتضى نوشته و حتى از كلام شیخ در مقدمه عدة چنین استفاده مى شود كه وى این کتاب را قبل از آن كه سید مرتضی «الذریعه» را بنویسد، نوشته است. سید بحرالعلوم، درباره این كتاب گفته است: «هو احسن كتاب صُنّف فى الاصول».

مطالعه اين باب و بحث‌هاى دقيق آن، روشن مى‌كند شيخ طوسى حقيقتا دانشمندى ارزشمند و عالمى بزرگ و آشنا به راه و روش دانشمندان علم اصول و شيوۀ استدلال و مناقشه با آنهاست. به دلیل قوت آراء شیخ طوسی و مقام والایی که در نزد شیعیان داشت، قرن‌ها نظرات اصولی وی باقی بود و شیعیان از آن بهره می‌بردند تا این که برخی از این نظرات از سوی بزرگانی همچون علامه حلی مورد نقد قرار گرفت. ولی این کتاب به عنوان یک کتاب مرجع در میان کتب اصولی باقی ماند و بعضی از علمای علم اصول بر آن شرح نوشته و به توضیح مسائل غامض آن پرداختند.

خليل بن غازى قزوينى کتابی با عنوان «حاشية عدة الاصول‌» در توضيح و رفع ابهام از عبارات دشوار کتاب «العدة فی اصول الفقه» تأليف کرده است.

محتوای کتاب

کتاب «العدة فی اصول الفقه» دارای دوازده باب است و هر باب با توجه به وسعت بحث داراى فصل‌هایى مى‌باشد:

  • ماهیت اصول فقه و برخی مباحث الفاظ، در باب اول آمده است.
  • الکلام فی الاخبار، الکلام فی الاوامر، الکلام فی النهی و الکلام فی العموم و الخصوص، عناوین باب دوم تا باب پنجم -که بزرگ‌ترین بخش این کتاب است-، می‌باشد.
  • الکلام فی البیان والمجمل، الکلام فی الناسخ والمنسوخ، الکلام فی الافعال، الکلام فی الاجماع، الکلام فی القیاس، الکلام فی الاجتهاد، الکلام فی الحظر والاباحة، باب ششم تا دوازدهم کتاب را تشکیل می‌دهد.

نظريات شیخ طوسی در اين كتاب تا قرن‌ها جايگاه خاصى را ميان شيعه به خود اختصاص داده بود. از جمله، نظريۀ ايشان دربارۀ خبر واحد، تعريف علم، مفهوم ظنّ، اماره، حُسن و قبح و ده‌ها موضوع ديگر كه توسط فقهاى شيعه پذيرفته شده است.

شیخ در کتاب «العدة» به طور بسیار دقیق، مسائل فقهى را از مسائل اصولى جدا نموده و فرق بین این دو گونه مسایل را در تعمیم و تخصیص دانسته است؛ به این معنى كه مسائل اصولى در همه ابواب فقهى كاربرد دارد، برخلاف دلیل فقهى كه مخصوص یك باب است.

مؤلف در ابتدای هر فصل، آراء بسيارى اصولیین شیعه را ذکر کرده است. شيخ از ميان علماى شيعه، نظر شيخ مفيد و سيد مرتضى را تقريباً در تمام ابواب كتاب مطرح مى‌كند و بيشتر به آراء سيد مرتضى نظر دارد و به نقل عبارت‌هاى فراوانى از سيد مرتضى بدون ذكر مأخذ مى‌پردازد و تنها به ذكر نام او اكتفا مى‌كند. وی همچنین در خلال مباحث كتاب، متعرض آراء مجموعه‌اى از فقيهان اهل سنت مانند: ابوحنيفه، شافعى، مالك بن انس، محمد بن حسن شيبانى نيز مى‌شود؛ چنانكه متعرض آراء جمعى از بزرگان اصولى سنی مانند: قاضی عبدالجبار و ابوعلى جبائى هم شده است. شیخ سپس به بیان اشکالات آنها و مقابله آن با کتاب و سنت و لغت و ادله عقل می‌پردازد و در پایان نیز نظر خود را اعلام می‌کند.

منابع

منابع اصول فقه
متون به ترتیب تاریخ وفات مولفین
التذکرة بأصول الفقه

شیخ مفید

(م413ق)

الذریعه

سید مرتضی

(436-335)

عدة الاصول

شیخ طوسی

(460-385)

غنیة النزوع

ابن زهره

(585-510)

تهذیب الوصول

علامه حلی

(726-648)

مبادی الوصول

علامه حلی

(726-648)

القواعد و الفوائد

شهید اول

(786-734)

تمهید القواعد

شهید ثانی

(965-911)

معالم الدین

صاحب معالم

(م1011)

زبدة الاصول

شیخ بهائی

(1030-953)

الوافیه فی الاصول

فاضل تونی

(م 1071)

الفوائد الحائریه

وحید بهبهانی

(م1206)

قوانین الاصول

میرزای قمی

(م1231)

فرائد الاصول

شیخ انصاری

(م1281)

کفایة الاصول

آخوند خراسانی

(م1329)

مفاتیح الاصول

سید محمد مجاهد

(م1342)

فوائد الاصول (نائینی)

میرزا محمدحسین نائینی

(1355-1276)

وقایة الأذهان

محمد رضا نجفی اصفهانی

(م 1362)

اصول الفقه

شيخ محمدرضا مظفر

(م 1383)

منتهی الاصول

سید محمد حسن بجنوردی

(1395-1316)

المعالم الجدیده

سید محمد باقر صدر

(1399-1355)

اصول الاستنباط

سید علی نقی حیدری

(1403-1325)

مناهج الوصول

امام خمینی

(1409-1320)

الاصول العامه

سید محمد تقی حکیم

(1346-)

شروح
شروح معالم الدین ← حاشیه معالم، سلطان العلماء (م 1064) - حاشیه معالم، ملا محمد صالح مازندرانی (م 1081) - هدایة المسترشدین، شیخ محمدتقی اصفهانی (م 1248)
شروح فرائد الاصول ← أوثق الوسائل، میرزا موسی بن جعفر بن احمد تبریزی - بحر الفوائد، میرزا محمد حسن آشتیانی - درر الفوائد فی الحاشیه علی الفرائد، آخوند خراسانی - فوائد الرضویه، آقا رضا همدانی
شروح کفایه ← انوار الهدایه، امام خمینی - حاشیة الکفایه، علامه طباطبائی - الحاشیة علی الکفایه، سید حسین بروجردی - حقائق الاصول، سید محسن حکیم - عنایة الاصول، سید مرتضی حسینی یزدی

منتهی الدرایه، سید محمد جعفر جزائری شوشتری - نهایة الدرایة، آیت الله کمپانی - نهایة النهایة، میرزا علی ایروانی