فهم قرآن
این مدخل از دانشنامه هنوز نوشته نشده است.
(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)
"فهم" در لغت به معنای شناختن یا تعقل آمده است،[۱]فهمت الشیء یعنی عرفته یا عقلته. برخی آن را شناختن با قلب معنا کرده اند.[۲]و معادل فارسی آن را دانستن می گویند.[۳]
ماده فهم در قرآن کریم تنها یکبار به کار رفته است: «فَفَهَّمْناها سُلَيْمانَ...»؛[۴] ما (حكم واقعى) آن را به سليمان فهمانديم...
اهل لغت ماده فهم را برای معانی دانسته و بکار بردن آن را برای ذوات صحیح نمی دانند؛ مثل «فهمت الكلام»، ولى «فهمت الرّجل» صحيح نيست.[۵] و فهم قرآن هم از باب معانی است، می خواهد مطالبی را به انسان منتقل کند؛ از این جهت که خداوند در قرآن کریم برای ایراد مقاصد خود از زبان عربی استفاده کرده، معانی را از ماوراء الطبیعت در شبکه الفاظ با چینش بلاغی فوق العاده اعجازانگیز، قرار داده است. همچنین از این جهت که قرآن در حدود هزارچهار صد سال قبل نازل شده، رویدادهای آن زمان برای فهم بهتر قرآن مؤثر است؛ پس به طور قطع امروزه برای فهم معانی قرآن باید اصول و قواعدی را بیان کنیم که با بهره گیری از آن، قرآن را بفهمیم.
اما برای فهم قرآن تنها آنچه که برای فهم کلام عربی کافی است، کفایت نمی کند؛ بلکه علاوه بر آن دانش های دیگری نیز لازم دارد. باید توجه داشت که معانی قرآن مراتب گوناگون دارد چنان که معصومین فرموده اند قرآن علاوه بر ظاهر، باطنی غیر از آن دارد؛ اما مقصود ما در اینجا از فهمیدن قرآن، درک معانی آن به مقدار آشکارشدن ظاهر کلام برای انسان است.
اصول فهم قرآن
برای فهم مطالب قرآن کریم برخی از صاحب نظران در این عرصه، اصولی را در کتاب های علوم قرآنی، مقالات یا مقدمه تفاسیر تدوین کرده اند که در این نوشتار، ما مهمترین این اصول را می آوریم:
- 1. در نظر گرفتن قواعد ادبی و لغت عرب:
قرآن به زبان عربى و در نهایت فصاحت و بلاغت نازل شده و مطابق با زبان متداول عصر بعثت می باشد. بنابراین در فهم مطالب آن باید شخص به قواعد ادبی (صرف، نحو، علوم بلاغت) و لغات عربی آشنایی کافی داشته باشد و می توان گفت نخستين علمی که براى درك و فهم قرآن نياز داريم و بايستى به آن پرداخته شود، علم الفاظ است.[۶]
- 2.در نظر گرفتن روایات تفسیرى:
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به حکم قرآن مفسر و مبین قرآن است. چنان که در قرآن می خوانیم: «فَإِنَّما يَسَّرْناهُ بِلِسانِكَ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ»؛[۷] ما آن (قرآن) را بر زبان تو آسان ساختيم، شايد آنان متذكّر شوند!
این آیه تفريع است بر تمام مطالب گذشته و منظور از «يسرناه» ظاهراً آسان كردن فهم قرآن است.[۸] بنابراین از این آیه و همچنین از آیه: «وَ أَنْزَلْنا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ ما نُزِّلَ إِلَيْهِمْ ولَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ».[۹]
و ما اين ذكر (قرآن) را بر تو نازل كرديم، تا آنچه به سوى مردم نازل شده است براى آنها روشن سازىشايد انديشه كنند! روشن می شود که گفتار پیامبر در فهم قرآن حجیت دارد و ائمه اطهار نیز این حجیت را از قرآن و از پیامبر اسلام مثل حدیث ثقلین، گرفته اند.
- 3. توجه به سیاق آیات:
در مقام فهم و برداشت از قرآن، ملاحظه مجموع آیات و در نظر داشتن سازگارى و هماهنگى مدلول آنها با یكدیگر ضرورى است. نباید آیه یا آیاتى از قرآن را بدون ملاحظه سازگاریش با سایر آیات، بررسى كرد؛ به دلیل این که قرآن مجموعه واحدى است كه هدف واحدى را دنبال مى‌كند. همچنین آیات آن به محكم و متشابه، ناسخ و منسوخ، عام و خاص، مطلق و مقید و... تقسیم مى‌شوند که باید در کنار هم تفسیر و معنا بیابند.[۱۰]
- 4. در نظر گرفتن مبانى تفسیر قرآن:
مسائل متعددى وجود دارد كه هر گونه موضع‌گیرى مثبت یا منفى و پذیرش یا عدم پذیرش آنها در تفسیر آیات مؤثر بوده و مفسر باید این مسائل را به نحو صحیح و دقیق فراگرفته و در تفسیر خود، آنها را مبنا قرار دهد. مانند: اعجاز قرآن، حقانیت بیانات قرآنى، جامعیت قرآن، مصونیت قرآن از تحریف، ابدیت قرآن و...
- 5. در نظر گرفتن شأن نزول و تاریخ نزول:
شأن و سبب نزول وقایعی هستند که یک یا چند آیه به سبب آنها نازل شده و از این رو که آیات قرآن متناسب با زمان نزول و وقایع آن زمان بوده اند، می توان به طور قطع گفت که سبب نزول آیات کلید فهم قرآن است.[۱۱] همچنین برخی تاریخ نزول را - گرچه یقینی نباشد - مفید و قابل استفاده در فهم قرآن می دانند.[۱۲]
این ها از جمله مباحث علوم قرآنی و مبانی تفسیری می باشند که آشنایی با آنها در فهم و تفسیر قرآن لازم است.
پانویس
- ↑ فراهيدى، خليل بن احمد؛ كتاب العین، قم، انتشارات هجرت، 1410 ق، چاپ دوم، ج4، ص 61.
- ↑ ابن منظور، محمد بن مكرم؛ لسان العرب، بيروت، دار صادر، سال 1414 ق، چاپ سوم، ج12، ص 460.
- ↑ قرشى، سيد على اكبر؛ قاموس قرآن، تهران، دارالكتب الإسلامية، 1371 ش، چاپ ششم، ج5، ص 205.
- ↑ سوره انبياء/79.
- ↑ قاموس قرآن، ج5، ص205.
- ↑ خسروي حسيني، سيد غلامرضا؛ ترجمه و تحقيق مفردات الفاظ قرآن، انتشارات مرتضوي، تهران، 1375 ش، چاپ دوم، ج1، ص:136.
- ↑ سوره دخان/58.
- ↑ قرشى، سيد على اكبر؛ تفسير احسن الحديث، تهران، بنياد بعثت، 1377 ش، چاپ سوم، ج10، ص 93.
- ↑ سوره نحل/44.
- ↑ زارعى، حبیب الله؛ مقاله قواعد فهم قرآن (نگاهی به شش قاعده اصلی)، فصلنامه معرفت، شماره 24.
- ↑ اسلامى، محمدجعفر؛ شأن نزول آيات، تهران، نشر نى، 1383 ش، چاپ اول، ص10.
- ↑ تفسیر احسن الحدیث، ج1، ص 12 و حجتى، سيد محمدباقر؛ اسباب النزول، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1377 ش، چاپ ششم، ص 71.
منابع
اصول فهم قرآن، روح الله رضایی، سایت پژوهشکده باقرالعلوم علیه السلام (بخش فرهنگ علوم انسانی و اسلامی)، تاریخ بازیابی: 8 بهمن 1391.
