منابع و پی نوشتهای متوسط
مقاله مورد سنجش قرار گرفته است

ابوحنیفه دینوری: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
(آثار دینوری)
 
(۹ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
دینوری، گیاه‌شناس، مورخ، جغرافیادان، ستاره‌شناس و ریاضی‌دان، نحوی و لغت‌شناس بوده و به‌علوم هند آشنائی داشته است.
+
{{خوب}}
 +
'''«احمد بن داود»''' معروف به‌ '''«ابوحنیفه دینوری»''' (۲۲۲-۲۸۲ ق)، ادیب، لغوی، مورخ، منجم، ریاضی‌دان، جغرافیادان و گیاه‌شناس [[ایران|ایرانی]] مسلمان در قرن سوم قمری و از شاگردان [[ابن سکیت اهوازی]] است. دینوری در علوم گوناگون متبحر بوده، اما شهرتش در زمینه‌های [[ادبیات عرب|ادبیات]]، [[تاریخ]] و گیاه‌شناسی بیشتر است. دو کتاب «[[الاخبار الطوال (کتاب)|الاخبار الطوال]]» و «النبات» از مهمترین آثار اوست.
 +
{{شناسنامه عالم
 +
||نام کامل = ابوحنیفه احمد بن داود دینوری
 +
||تصویر=
 +
||زادروز =  ۲۲۲ قمری
 +
|زادگاه = دینور، کرمانشاه
 +
|وفات =  ۲۸۲ قمری
 +
|مدفن = 
 +
|اساتید =  اسحاق بن سکیت اهوازی، [[ابن سکیت اهوازی|یعقوب بن سکیت اهوازی]]،...
 +
|شاگردان =
 +
|آثار = [[الاخبار الطوال (کتاب)|الاخبار الطوال]]، کتاب النبات، الانواء، تفسیر القرآن، اصلاح‌ المنطق، لحن‌ العامه، حساب‌ الدور و الوصایا، الجبر و المقابله، القبلة و الزوال، الجمع و التفریق،...
 +
}}
 +
==زندگی‌نامه==
  
== ولادت و وفات ==
+
ابوحنیفه احمد بن داود بن وَنند دینوری، در دینوَر کرمانشاه به‌ تاریخ تقریبی ۲۲۲ قمری در دوران سامانیان به دنیا آمد. نام نیای او، «وَنَند»، نمایندۀ اصالت خاندان [[ایران|ایرانی]] او ست. ابوحنیفه از آن‌جا که سالیان مدیدی در دینور ساکن و به کار قضاوت مشغول بوده، او را دینوری گفته‌اند.
  
ابوحنیفه دینوری، احمدبن داودبن ونند معروف به‌ابوحنیفه دینوری، زادگاه وی دینور در کرمانشاه و به‌تاریخ تقریبی (۸۲۸ - ۸۸۹ میلادی) برابر با (۲۲۲ - ۲۸۲ هجری قمری) در دوران سامانیان است. تحصیلات خود را در اصفهان، کوفه و بصره به‌پایان رساند و از محضر اسحاق سکیت و پسرش یعقوب سکیت بهره‌ها گرفت.
+
دینوری در [[کوفه]] و [[بصره]]، ادبیات و [[صرف]] و [[نحو]] و [[علم لغت|لغت]] را از محضر اسحاق بن سکیت و پسرش [[ابن سکیت اهوازی|یعقوب بن سکیت]] آموخت. اعتبار قول ابوحنیفه در لغت چنان بود که بسیاری از دانشمندان پس از او به سخنانش استناد می‌کردند. او در [[اصفهان]] و دینور به تحقیق درباره [[علم نجوم]] و رصد پرداخته‌است.  
یکی از آثار معروف او «کتاب‌النبات» است که به‌شناخت گیاهان اختصاص داشته و به‌تأیید کارشناسان این رشته، دینوری اطلاعات مندرج در این کتاب را براساس تحقیق و تتبع خود استخراج نموده است و دیگران از او نقل قول کرده‌اند. لکلرک درباره او گفته است:
 
کتاب‌های تاریخ او بین سال‌های (۱۸۸۸ - ۱۹۱۲ میلادی) به‌وسیله «ولادیمیر گیرگاس» و «کراخکوفسکی» در شهر لیدن ِهلند به‌زبان فرانسه ترجمه و انتشار یافته‌است. تاریخ مرگ وی را در آخرین هفته مارس ۸۹۵ میلادی ذکر کرده‌اند.
 
  
== آثار دینوری ==
+
وی در موضوعات دیگری مانند [[ریاضیات]]، نجوم، هندسه، گیاه‌شناسی، تاریخ، جغرافیا، [[فقه]]، [[علوم قرآن]] و [[حدیث]]، استادان دیگری داشته است که از آن‌ها ذکری به میان نیامده است. تنها به‌صورت سربسته و اجمالی گفته‌اند که او از بصریون و کوفیون علم فرا گرفته است. همچنین درباره شاگردان او نیز اطلاع دقیقی در دست نیست.
  
کتاب تفسیرالقران
+
برخی به دلایلی از جمله [[شیعه]] بودن استادش، [[ابن سکیت اهوازی|ابن‌سکیّت اهوازی]]، دینوری را شیعه دانسته‌اند. ازسوی‌دیگر، ابن‌ قُطلوبُغا وی را فقیهی [[حنفی]]، و ذهبی نیز او را از بزرگان حنفیه معرفی کرده‌ است. با این وجود، نگاه وی به تشیع نیز مثبت‌تر بود، چنان‌که مطالب ناشایسته‌ای که [[ابن قتیبه دینوری|ابن‌قتیبۀ دینوری]] درباره [[امام علی علیه السلام|امام علی]] علیه‌السلام نقل کرده بود از ابوحنیفه شنیده نشده است. او در کتاب «[[الاخبار الطوال (کتاب)|الاخبار الطوال]]» از حضرت علی علیه‌السلام و فرزندانش با احترام یاد کرده و در برخی مواضع به دنبال نام آن‌ها واژه «علیه‌السلام» را به‌کار برده و اخبار تاریخی مربوط به علی علیه‌السلام را مفصل‌تر آورده است. همچنین وی به‌رغم این‌که حوادث تاریخی دوران [[بنی‌امیه]] را بسیار خلاصه نقل کرده، واقعه [[کربلا]] و قیام [[امام حسین]] علیه‌السلام را مفصل گزارش کرده است.
  
کتاب‌الانواء (انواء = جمع نوء و به‌معنی سقوط ستاره در مغرب است)
+
تاریخ درگذشت او نیز مورد اتفاق نیست. [[یاقوت حموی]] تاریخ وفات او را ۲۶ [[ماه جمادی الاول|جمادی‌الاولی]] سال ۲۸۰ ق. دانسته، البته به دو قول دیگر یعنی ۲۸۱ و ۲۸۲ ق. نیز اشاره می‌کند. ابن‌اثیر و ذهبی، ماه جمادی‌الاولی سال ۲۸۲ ق. را تاریخ وفات او می‌دانند. می‌توان گفت قول مشهور در تاریخ وفات او ماه جمادی‌الاولی سال ۲۸۲ ق. است.
  
کتاب اصلاح‌المنطق
+
==جایگاه علمی==
 +
در منابع عموما به متفنّن‌ بودن و تسلط وی به علوم گوناگون اشاره شده‌است، اما شهرتش در زمینه‌های [[ادبیات عرب|ادبیات]]، [[تاریخ]] و گیاه‌شناسی بیشتر است. او در [[بلاغت]] بر بسیاری از معاصرانش برتری داشت و دیگران از مجالست با او سود می‌بردند. [[ابوحیان توحیدی]] وی را به‌همراه [[جاحظ]] و ابوزید احمد بن سهل بلخی، سه شخصیتی دانسته‌است که حق وصف فعالیتهای علمی، اخلاقی و فضائلشان ادا نشده است.
  
کتاب لحن‌العامه
+
ابوحنیفه دینوری در راست‌گویی نیز مشهور بوده است. [[ابن ندیم]] درباره او می‌گوید: در آن‌چه روایت کرده، ثقه و مورد اطمینان بوده و به راست‌گویی معروف است. ذهبی نیز درباره او می‌گوید: «او بسیار راست‌گو، دایره علمی‌اش وسیع، کریم و توان‌مند بوده است». در جای دیگری می‌گوید: «... مورد اطمینان، برجسته در ادب و صاحب فنون بسیار بود». [[جلال الدین سیوطی|سیوطی]] نیز می‌گوید: «او راوی ثقه، با [[ورع]] و زاهد است».
  
کتاب‌الفصحا
+
ابوحیان توحیدی نیز در کتاب تقریظ الجاحظ درباره او می‌گوید: او از نادر مردانی است که بین حکمت فلاسفه و بیان عرب جمع کرده و در تمام فنون، دستی داشته است... و همه این‌ها را به‌همراه ورع، [[زهد]] و جلالت قدر و منزلت داشته است.
  
کتاب حساب‌الدور والوصایا
+
می‌توان گفت که ابوحنیفه دینوری در مقایسه با دانشمندان هم‌عصرش مانند جاحظ، [[ابن قتیبه دینوری|ابن‌قتیبۀ دینوری]] و... جامع‌تر بوده و علوم و معارف بیشتری داشت. تخصصی که ابوحنیفه در حساب و هندسه و نجوم و گیاه‌شناسی و جغرافیا و [[منطق]] و [[طب]] داشت، امثال ابن‌قتیبه و جاحظ نداشتند و کمتر کسی پیدا می‌شد که مانند ابوحنیفه دینوری جامع علوم گوناگون باشد و به قول ابوحیان توحیدی، بین حکمت فلاسفه و بیان عرب جمع کرده باشد.
  
کتاب‌الزیج
+
[[مسعودی]] ضمن ستایش مقام علمی ابوحنیفۀ دینوری می‌گوید که ابوحنیفه از نظر علمی جایگاه عظیمی داشت و ابن‌قتیبه، بسیاری از نظریه‌های ابوحنیفه را از نوشته‌های گوناگون او، چه در نجوم و چه در دیگر دانشها، ربوده و به خود نسبت داده است.
  
کتاب‌النبات (در دو جلد)
+
==آثار و تألیفات==
 +
دینوری دانشمندی پرکار بوده و در بسیاری زمینه‌ها مانند [[علم لغت]]، [[نحو]]، [[فلسفه]]، گیاه‌شناسی، جغرافیا، [[علم نجوم|نجوم]]، هندسه و [[تاریخ]]، آثاری نوشته که از اغلب آنها نسخه‌ای نمانده‌ است.
  
کتاب‌الجبر والمقابله
+
*[[الاخبار الطوال (کتاب)|الاخبار الطوال]]؛ کتابی در تاریخ خلقت، تاریخ اسلام و تاریخ ایران تا عصر مؤلف است.
 +
*الانواء (انواء، جمع نوء و به‌ معنی سقوط ستاره در مغرب است)؛ کتابی در علم نجوم، که از سوی صاحب‌نظران در این دانش، بهترین و کامل‌ترین اثر شمرده شده است. در این کتاب وقتهای طلوع و غروب ستارگان و بارانهای مربوط به اختران، شناخت وضعیت آسمان و آب‌وهوا، و بادها و مبدأ و محل و مسیر وزیدن آنها معین شده است.
 +
*النبات، در ۲ جلد؛ یکی از آثار معروف او است که به‌ شناخت گیاهان اختصاص داشته و به‌ تأیید کارشناسان این رشته، دینوری اطلاعات مندرج در این کتاب را بر اساس تحقیق و تتبع خود استخراج نموده است و دیگران از او نقل قول کرده‌اند. هدف دینوری از تألیف این کتاب در درجه اول، پرداختن به موضوعات لغوی بوده، اما این اثر به واژه‌نامه‌ای کم‌نظیر در زمینه تاریخ گیاه‌شناسی دوره اسلامی تبدیل شده‌ است.
 +
*تفسیر القرآن، در ۱۳ جلد؛ [[ابوحیان توحیدی]] به آن اشاره کرده و می‌گوید که من این کتاب را ندیده‌ام و در نوع خود بی‌سابقه است. [[حاجی خلیفه|حاجی خلیفه]] نیز به این کتاب اشاره کرده است.
 +
*اصلاح‌ المنطق، در ادبیات
 +
*لحن‌ العامه
 +
*الفصحا
 +
*حساب‌ الدور و الوصایا؛ مربوط به حسابهای [[ارث]]
 +
*الزیج
 +
*الجبر و المقابله
 +
*جواهر العلم
 +
*الشعر و الشعراء
 +
*فی‌ حساب‌ الخطائین
 +
*البلدان
 +
*القبلة و الزوال
 +
*البحث فی‌ حساب‌الهند
 +
*الجمع و التفریق
 +
*نوادر الجبر
 +
*انساب الاکراد
  
کتاب جواهرالعلم
+
==منابع==
  
کتاب‌الرد علی رصدالاصبهانی
+
*[https://www.cgie.org.ir/fa/article/246024/%D8%AF%DB%8C%D9%86%D9%88%D8%B1%DB%8C%D8%8C-%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%AD%D9%86%DB%8C%D9%81%D9%87 "دینوری، ابوحنیفه"، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی].
 
+
*[https://rch.ac.ir/article/Details?id=11220 "دینوری ابوحنیفه احمدبن داوود"، دانشنامه جهان اسلام].
کتاب‌الشعر و الشعراء
+
*"اخبار الطوال دینوری در بوته نقد و بررسی"، قسیم یاسین، فصلنامه مطالعات تقریبی مذاهب اسلامی، شماره ۴.
 
+
*تاریخ اسلام در آینه پژوهش، محمدقاسم احمدی، ج۱۵ ص۱.
کتاب‌التاریخ
+
{{سنجش کیفی
 
+
|سنجش=شده
کتاب فی‌حساب‌الخطائین
+
|شناسه= خوب
 
+
|عنوان بندی مناسب= خوب
کتاب‌البلدان
+
|کفایت منابع و پی نوشت ها= متوسط
 
+
|رعایت سطح مخاطب عام= خوب
کتاب‌القبلة والزوال
+
|رعایت ادبیات دانشنامه ای= خوب
 
+
|جامعیت= خوب
کتاب‌البحث فی‌حساب‌الهند
+
|رعایت اختصار= خوب
 
+
|سیر منطقی= خوب
کتاب‌الجمع والتفریق
+
|کیفیت پژوهش= خوب
 
+
|رده= دارد
کتاب نوادرالجبر
+
}}
 
+
[[رده:علمای قرن سوم]]
کتاب‌الاکراد
+
[[رده:تاریخ نویسان]]
 
+
[[رده:ادیبان]][[رده:لغت شناسان]][[رده:ریاضیدانان]][[رده:منجمان]][[رده:جغرافیدانان]]
==  کتاب اخبارالطوال ==
+
[[رده: مقاله های مرتبط به دانشنامه]]
 
 
اخبارالطوال، كتابي در تاريخ به زبان عربي از ابوحنيفه احمدبن داوود بن ونند دينوري ، متوفي 281 يا 282 ق يا قبل از 290 ق است. اخبارالطوال ابتدا به تاریخ خلقت می‌پردازد و مطالبی در مورد پیامبرانی چون ادریس و نوح و هود و ابراهیم... و پادشاهی داود و سلیمان تا ظهور عیسی بیان می‌دارد. سپس به مطالبی دربارهٔ ظهور زرتشت و آیین او و نجات بنی‌اسرائیل به‌وسیلهٔ پادشاهان ایران می‌پردازد. شرح حال و سرگذشت پادشاهان ایران، از جمشید و پیروزی ضحاک بر او، تا منوچهر و کیقباد و گشتاسب و بهمن و دارا و اسکندر و ملوک‌الطوایف و سپس ساسانیان تا انقراض ایشان از مباحث دیگر کتاب است. تاریخ اسلام در این کتاب با تفصیل پیکارهای اعراب و ایرانیان در دورهٔ خلافت عمر شروع و به پایان خلافت معتصم ختم می‌شود. علاوه بر این جنگ‌های امیرالمؤمنین علی (ع) با معاویه و جنگ‌های جمل و صفین و خوارج و دورهٔ حکمرانی معاویه و یزید، واقعهٔ کربلا و شهادت امام حسین (ع) هم مفصل بیان شده است. داستان قیام مختار و همراهانش، حکومت زبیریان، انقراض بنی‌مروان و قیام مردم ایران بخصوص قیام خراسان به رهبری ابومسلم از دیگر مباحث کتاب است. گرایش نسبی به عنصر ایرانی در اخبارالطوال به وضوح مشهود است.و يكي از مهم ترين منابع تاريخ ايران ساساني است. اين كتاب حوادث دولت هاي عرب را پس از اسلام تا پايان خلافت المعتصم، خليفه عباسي(227 ق، 842 م) در بر دارد، به علاوه شامل بسياري از مقررات اسلام در امور سياسي و اداري و نخستين مورد اجراي آن ها در دولت اسلامي است. دينوري برخي وقايع عصر خود را كه شخصا ديده يا شنيده در اخبار الطوال ذكر كرده و اين بر ارزش اثر وي مي افزايد.
 
مؤلف به خلاف شيوه برخي از تاريخ نويسان اسلامي وقايع را سال به سال و يا بر حسب سلسله و كشور ياد نمي كند، بلكه آن ها را از آغاز تا فرجام پيوسته مي آورد.
 
اخبارالطوال در باب فتوح اسلام داراي رواياتي است كه در ديگر منابع ديده نمي شود.
 
تصحيح و تحقيق اين كتاب اولين بار در سال 1887 توسط گرگاس صورت گرفت، اما پيش از آنكه مقدمه و فهارس آن را آماده سازد، درگذشت . پس از وي «روزن» بر آن شد كه هدف او را دنبال كند. اما وي نيز پيش از پايان كار درگذشت(1908) و سرانجام كراچكوفسكي، شاگرد روزن اين مهم را به پايان برد.(1912)
 
 
 
== ذکر واقعه عاشورا ==
 
 
 
این کتاب نیز یکی از مهم ترین منابع تاریخ اسلام است که دینوری، نویسنده آن پس از رسیدن به واقعه عاشورا، به شرح مفصلی از حوادث آن روز می پردازد. از مطالبی که در این کتاب ذکر شده، می توان به علل رفتن امام حسین علیه السلام به مکه، هجرت امام علیه السلام از مکه به کوفه، ورود امام علیه السلام به نینوا و ناخشنودی از این که در جنگ پیشی بگیرد، شدت یافتن تشنگی در لشگر امام علیه السلام و روانه کردن عباس علیه السلام برای تهیه آب، خطبه امام علیه السلام در شب عاشورا، شهادت علی اکبر علیه السلام و دیگر یاران امام علیه السلام، تعداد زخم های امام علیه السلام، تعداد شهیدانی که همراه امام علیه السلام بودند، تغییراتی که در آفرینش، پس از شهادت امام حسین علیه السلام رخ داد، فرستادن سر مبارک امام حسین علیه السلام به کوفه، سخن گفتن سر امام حسین علیه السلام و انتقام خدا از قاتلان امام در دنیا اشاره کرد. دینوری یکی از مورخان اهل سنت است که در اواخر قرن سوم می زیسته است.
 
 
 
== منابع ==
 
*قسیم یاسین،اخبار الطوال دينوري در بوته نقد و بررسي ، فصلنامه مطالعات تقريبي مذاهب اسلامي (فروغ وحدت) ، شماره 4،چکیده،در دسترس در[http://www.magiran.com/view.asp?ID=350317 بانک اطلاعات نشریات کشور]، بازیابی: 27آبان ماه 1392.
 
* لوح فشرده لغت نامه - [[دهخدا]]
 
*سید علی حسین پور،راویان عاشورا چه کسانی هستند؟[http://www.hawzah.net/fa/Magazine/View/4892/7647/95913 پایگاه اطلاع رسانی حوزه] بازیابی: 27آبان 1392.
 

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۹ ژوئیهٔ ۲۰۲۳، ساعت ۰۷:۰۷

«احمد بن داود» معروف به‌ «ابوحنیفه دینوری» (۲۲۲-۲۸۲ ق)، ادیب، لغوی، مورخ، منجم، ریاضی‌دان، جغرافیادان و گیاه‌شناس ایرانی مسلمان در قرن سوم قمری و از شاگردان ابن سکیت اهوازی است. دینوری در علوم گوناگون متبحر بوده، اما شهرتش در زمینه‌های ادبیات، تاریخ و گیاه‌شناسی بیشتر است. دو کتاب «الاخبار الطوال» و «النبات» از مهمترین آثار اوست.

نام کامل ابوحنیفه احمد بن داود دینوری
زادروز ۲۲۲ قمری
زادگاه دینور، کرمانشاه
وفات ۲۸۲ قمری

Line.png

اساتید

اسحاق بن سکیت اهوازی، یعقوب بن سکیت اهوازی،...


آثار

الاخبار الطوال، کتاب النبات، الانواء، تفسیر القرآن، اصلاح‌ المنطق، لحن‌ العامه، حساب‌ الدور و الوصایا، الجبر و المقابله، القبلة و الزوال، الجمع و التفریق،...

زندگی‌نامه

ابوحنیفه احمد بن داود بن وَنند دینوری، در دینوَر کرمانشاه به‌ تاریخ تقریبی ۲۲۲ قمری در دوران سامانیان به دنیا آمد. نام نیای او، «وَنَند»، نمایندۀ اصالت خاندان ایرانی او ست. ابوحنیفه از آن‌جا که سالیان مدیدی در دینور ساکن و به کار قضاوت مشغول بوده، او را دینوری گفته‌اند.

دینوری در کوفه و بصره، ادبیات و صرف و نحو و لغت را از محضر اسحاق بن سکیت و پسرش یعقوب بن سکیت آموخت. اعتبار قول ابوحنیفه در لغت چنان بود که بسیاری از دانشمندان پس از او به سخنانش استناد می‌کردند. او در اصفهان و دینور به تحقیق درباره علم نجوم و رصد پرداخته‌است.

وی در موضوعات دیگری مانند ریاضیات، نجوم، هندسه، گیاه‌شناسی، تاریخ، جغرافیا، فقه، علوم قرآن و حدیث، استادان دیگری داشته است که از آن‌ها ذکری به میان نیامده است. تنها به‌صورت سربسته و اجمالی گفته‌اند که او از بصریون و کوفیون علم فرا گرفته است. همچنین درباره شاگردان او نیز اطلاع دقیقی در دست نیست.

برخی به دلایلی از جمله شیعه بودن استادش، ابن‌سکیّت اهوازی، دینوری را شیعه دانسته‌اند. ازسوی‌دیگر، ابن‌ قُطلوبُغا وی را فقیهی حنفی، و ذهبی نیز او را از بزرگان حنفیه معرفی کرده‌ است. با این وجود، نگاه وی به تشیع نیز مثبت‌تر بود، چنان‌که مطالب ناشایسته‌ای که ابن‌قتیبۀ دینوری درباره امام علی علیه‌السلام نقل کرده بود از ابوحنیفه شنیده نشده است. او در کتاب «الاخبار الطوال» از حضرت علی علیه‌السلام و فرزندانش با احترام یاد کرده و در برخی مواضع به دنبال نام آن‌ها واژه «علیه‌السلام» را به‌کار برده و اخبار تاریخی مربوط به علی علیه‌السلام را مفصل‌تر آورده است. همچنین وی به‌رغم این‌که حوادث تاریخی دوران بنی‌امیه را بسیار خلاصه نقل کرده، واقعه کربلا و قیام امام حسین علیه‌السلام را مفصل گزارش کرده است.

تاریخ درگذشت او نیز مورد اتفاق نیست. یاقوت حموی تاریخ وفات او را ۲۶ جمادی‌الاولی سال ۲۸۰ ق. دانسته، البته به دو قول دیگر یعنی ۲۸۱ و ۲۸۲ ق. نیز اشاره می‌کند. ابن‌اثیر و ذهبی، ماه جمادی‌الاولی سال ۲۸۲ ق. را تاریخ وفات او می‌دانند. می‌توان گفت قول مشهور در تاریخ وفات او ماه جمادی‌الاولی سال ۲۸۲ ق. است.

جایگاه علمی

در منابع عموما به متفنّن‌ بودن و تسلط وی به علوم گوناگون اشاره شده‌است، اما شهرتش در زمینه‌های ادبیات، تاریخ و گیاه‌شناسی بیشتر است. او در بلاغت بر بسیاری از معاصرانش برتری داشت و دیگران از مجالست با او سود می‌بردند. ابوحیان توحیدی وی را به‌همراه جاحظ و ابوزید احمد بن سهل بلخی، سه شخصیتی دانسته‌است که حق وصف فعالیتهای علمی، اخلاقی و فضائلشان ادا نشده است.

ابوحنیفه دینوری در راست‌گویی نیز مشهور بوده است. ابن ندیم درباره او می‌گوید: در آن‌چه روایت کرده، ثقه و مورد اطمینان بوده و به راست‌گویی معروف است. ذهبی نیز درباره او می‌گوید: «او بسیار راست‌گو، دایره علمی‌اش وسیع، کریم و توان‌مند بوده است». در جای دیگری می‌گوید: «... مورد اطمینان، برجسته در ادب و صاحب فنون بسیار بود». سیوطی نیز می‌گوید: «او راوی ثقه، با ورع و زاهد است».

ابوحیان توحیدی نیز در کتاب تقریظ الجاحظ درباره او می‌گوید: او از نادر مردانی است که بین حکمت فلاسفه و بیان عرب جمع کرده و در تمام فنون، دستی داشته است... و همه این‌ها را به‌همراه ورع، زهد و جلالت قدر و منزلت داشته است.

می‌توان گفت که ابوحنیفه دینوری در مقایسه با دانشمندان هم‌عصرش مانند جاحظ، ابن‌قتیبۀ دینوری و... جامع‌تر بوده و علوم و معارف بیشتری داشت. تخصصی که ابوحنیفه در حساب و هندسه و نجوم و گیاه‌شناسی و جغرافیا و منطق و طب داشت، امثال ابن‌قتیبه و جاحظ نداشتند و کمتر کسی پیدا می‌شد که مانند ابوحنیفه دینوری جامع علوم گوناگون باشد و به قول ابوحیان توحیدی، بین حکمت فلاسفه و بیان عرب جمع کرده باشد.

مسعودی ضمن ستایش مقام علمی ابوحنیفۀ دینوری می‌گوید که ابوحنیفه از نظر علمی جایگاه عظیمی داشت و ابن‌قتیبه، بسیاری از نظریه‌های ابوحنیفه را از نوشته‌های گوناگون او، چه در نجوم و چه در دیگر دانشها، ربوده و به خود نسبت داده است.

آثار و تألیفات

دینوری دانشمندی پرکار بوده و در بسیاری زمینه‌ها مانند علم لغت، نحو، فلسفه، گیاه‌شناسی، جغرافیا، نجوم، هندسه و تاریخ، آثاری نوشته که از اغلب آنها نسخه‌ای نمانده‌ است.

  • الاخبار الطوال؛ کتابی در تاریخ خلقت، تاریخ اسلام و تاریخ ایران تا عصر مؤلف است.
  • الانواء (انواء، جمع نوء و به‌ معنی سقوط ستاره در مغرب است)؛ کتابی در علم نجوم، که از سوی صاحب‌نظران در این دانش، بهترین و کامل‌ترین اثر شمرده شده است. در این کتاب وقتهای طلوع و غروب ستارگان و بارانهای مربوط به اختران، شناخت وضعیت آسمان و آب‌وهوا، و بادها و مبدأ و محل و مسیر وزیدن آنها معین شده است.
  • النبات، در ۲ جلد؛ یکی از آثار معروف او است که به‌ شناخت گیاهان اختصاص داشته و به‌ تأیید کارشناسان این رشته، دینوری اطلاعات مندرج در این کتاب را بر اساس تحقیق و تتبع خود استخراج نموده است و دیگران از او نقل قول کرده‌اند. هدف دینوری از تألیف این کتاب در درجه اول، پرداختن به موضوعات لغوی بوده، اما این اثر به واژه‌نامه‌ای کم‌نظیر در زمینه تاریخ گیاه‌شناسی دوره اسلامی تبدیل شده‌ است.
  • تفسیر القرآن، در ۱۳ جلد؛ ابوحیان توحیدی به آن اشاره کرده و می‌گوید که من این کتاب را ندیده‌ام و در نوع خود بی‌سابقه است. حاجی خلیفه نیز به این کتاب اشاره کرده است.
  • اصلاح‌ المنطق، در ادبیات
  • لحن‌ العامه
  • الفصحا
  • حساب‌ الدور و الوصایا؛ مربوط به حسابهای ارث
  • الزیج
  • الجبر و المقابله
  • جواهر العلم
  • الشعر و الشعراء
  • فی‌ حساب‌ الخطائین
  • البلدان
  • القبلة و الزوال
  • البحث فی‌ حساب‌الهند
  • الجمع و التفریق
  • نوادر الجبر
  • انساب الاکراد

منابع