آیه تطهیر

از دانشنامه‌ی اسلامی
نسخهٔ تاریخ ‏۱۱ آوریل ۲۰۱۶، ساعت ۰۴:۴۳ توسط سید مهدی خدایی (بحث | مشارکت‌ها) (مفردات آیه)
پرش به ناوبری پرش به جستجو

بخش دوم آیه 33 سوره احزاب/33 به «آیه تطهیر» شهرت یافته است:[۱]

«انَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا...»

اهمیت آیه تطهیر

آیه تطهیر صرف نظر از اینکه در شأن چه کسانی نازل شده باشد گویای فضیلتی بی نظیر برای آن افراد است. به همین جهت مجادله‌هاى كلامى فراوانى پیرامون این آیه شریفه در گرفته است. شیعه با استناد به متن آیه و نیز روایات شأن نزول برخی از اصول بنیادین مذهب تشیع مانند امامت و عصمت اهل بیت علیهم‌السلام را استوارتر ساخته و در مقابل اهل سنت با مناقشه در تفسیر آیه سعی در بی اثر نمودن تفسیر شیعی از این آیه نموده اند.امامان شیعه همواره به این آیه مباهات کرده و آن را دلیل حقانیت خود می دانستند. امام امیرالمومنین(ع) در روز شورا با توجه به این آیه فرمود: «شما را به خدا قسم مي ‌دهم، آيا در ميان شما کسي هست که آيه تطهير درباره او نازل شده باشد؟؛ آن هنگام که پيامبر خدا صلي الله عليه و آله و سلم من و فاطمه و حسن و حسين را زير عباي خيبري گردآورد و گفت: خدايا! اين‌ ها اهل بيت من هستند، پس رجس و پليدي را از ايشان دور کن و پاک و مطهرشان گردان. اعضاي شورا همگي جواب دادند: نه![۲] امام مجتبي(عليه ‌السلام) هم پس از پذيرش صلح و سازش تحميلي با طاغوت شام، در سخنراني خود در حضور معاويه ضمن برشماري فضايل و کمالات خاندان خود، به اين حادثه تاريخي اشاره کرده است» [۳]

مفردات آیه

ابتدا به تبیین مفردات آیه می پردازیم و سپس به مباحث تفسیری مورد اختلاف شیعه و اهل سنت خواهیم پرداخت

إِنَّما

این آیه با «إِنَّما» كه به تصریح لغویان براى حصر است، آغاز شده و انحصار اراده الهى به آنان را بیان مى‌كند. تقدیم جار و مجرور (عنكم) بر مفعولٌ به (الرجس) و نیز اعراب نصب (أهل‌‌البیت) كه مفید اختصاص است، بر این تأكید مى‌افزاید.

یرید

واژه «یرید» فعل مضارع است از «أراد» که ثلاثی مجرد آن «رود» است و «رود» به معنای طلب همراه با اراده و اختیار به کار می رود.[۴] راغب اصفهاني چـنين مـي‌گويد:«هر گاه گفته شود: اراد الله؛ خدا اراده‌ كرده‌ است، معنايش آن است كه خدا حكم كرده چنين باشد، در حـالي كه چـنين نـبوده است‌».[۵]

الرجس

رجس به معنای پلیدی است. گاه بر پلیدی ظاهری و مادی اطلاق می شود و گاه در پلیدی معنوی اطلاق می شود و گاه در هر دو به کار می رود.[۶]

اهل البیت

واژه اهل در لغت به معنای «انس و قرابت» آمده است[۷] و واژه بیت به معنای محل سکونتو جای بیتوته است [۸]. اصل «اهل بیت» در لغت به معنای «خویشاوندان فرد» است که با او قرابت و خویشاوندی داشته باشند[۹] ولی به طور مطلق در معنای عام تری که شامل تمامی افرادی که در نسب, دین, مسکن , وطن و شهر با فردی شریک باشند نیز استعمال شده است[۱۰] این واژه در اصطلاح قرآن , حدیث و علم کلام به معنای خانواده پیامبر گرامی اسلام(ص) آمده است.

یطهرکم تطهیرا

خـليل بـن‌ احمد الفراهيدي مي‌نويسد: «تطهّر‌ (به‌ معنايي) پاكي و تنزه و خويشتن داري‌ از‌ گناه و معصيت است.»[۱۱] راغـب اصـفهاني در مـفردات خود چنين مي‌نويسد: «طهارت دو گونه‌ است‌: طهارت و پاكي جسم، و طهارت و پاكي‌ نفس‌ كه‌ عامة آيات قرآن‌ كريم‌ بـر اين دو مـعنا‌ حـمل‌ مي‌شود.» [۱۲] لمة «تطهيراً» كه در پايان آيه تطهير به صورت مصدر ذكر‌ شده‌، طبق قواعد زبـان عـربي بيان كننده‌ نوعي‌ تأكيد است‌ و به‌ تطهير‌ اهل بيت (ع) مربوط مي‌شود‌. بنابر اين، منظور از «يُطهركُمْ تَطْهِيراً» در آية مـورد بـحث، تطهير جسمي‌و روحي كامل اهل‌ بيت‌(ع) مورد خطاب است.

مضمون آیه

این آیه شریفه بیان می کند که اراده خداوند بر این امر تعلق گرفته است که اهلبیت پیامبر صلی الله علیه و آله از هر رجس و پلیدی پاک باشند. تعبیر «یُطهِّركُم» در پى «لِیُذهِبَ عَنكُم الرِّجسَ» تأكیدى بر طهارت و پاكیزگى به دنبال دور شدن پلیدى‌ها است و «تَطهِیرًا» كه مفعول مطلق است نیز تأكیدى دیگر براى طهارت به شمار مى‌رود. «الرِجسَ» كه با الف و لام جنس است، هر گونه پلیدى فكرى و عملى اعم از شرك، كفر، نفاق و جهل و گناه را دربر مى‌گیرد.[۱۳] اما چنانکه بیان شد شیعه و اهل سنت در تفسیر این آیه اختلاف کرده اند این اختلاف عمدتاً پیرامون دو مبحث است.

  1. اینکه آیا اراده خداوند (یُریدُ‌اللّهُ‌...)که در این آیه مطرح شده اراده تکوینی است یا اراده تشریعی
  2. اینکه مصادیق اهل بیت در این آیه چه کسانی هستند؟

در ادامه به بررسی این دو مطلب خواهیم پرداخت.

اراده تکوینی یا تشریعی

اراده تكوینى به اراده ای گفته می شود که متعلق اراده الزاماً محقق مى‌شود، مانند این ‌كه خداوند اراده كرد آتش بر ابراهیم علیه‌السلام سرد و بى‌ضرر شود و ‌این اراده بى‌درنگ محقق شد: «إِذَا أَرَادَ شَیئًا أَن یَقولَ لهُ كُن فَیَكون»(سوره یس/36،82) و اراده تشریعى یعنى اراده ای که وقوع مقصود ملازم نیست؛ مانند اراده و خواست خداوند در انجام واجبات و پرهیز از محرمات كه ممكن است در موارد فراوانى محقق نشود. اگر اراده خداوند در این آیه تکوینی باشد معنای آیه آن است که خداوند خود اهل بیت پیامبر علیهم السلام را از هر رجس و پلیدی پاک و طاهر نموده است و این امر قطعاً محقق شده است [۱۴]و اگر اراده تشریعی باشد معنای آیه آن است که خداوند اراده نموده است که اهل بیت علیهم السلام با انجام طاعات و عبادات و ترک محرمات از هر رجس و پلیدی پاک گردند.

حال آیا اراده خداوند رد این آیه تکوینی است یا تشریعی؟ اراده در این آیه تكوینى است نه تشریعى؛ یعنى خداوند اراده كرده كه اهل بیت پیامبر از هر گونه پلیدى دور باشند و آنان را پاك و پاكیزه قرار داده است و در پى این اراده، دورى از آلودگى‌ها و صفت طهارت براى آنان تحقق یافته است؛ تکوینی بودن اراده خداوند در این آیه به چند دلیل محرز است

  1. اراده تشریعى خداوند مبنى بر دور بودن از پلیدى‌ها و پاكیزگى انسان‌ها با انجام تكالیف به اهل بیت پیامبر اختصاص ندارد بلكه خداوند اراده كرده است همه انسان‌ها از پلیدى‌ها بر حذر و به طهارت و پاكیزگى متصف باشند؛ چنان‌ كه در دستور به غسل و وضو مى‌فرماید: خداوند به این وسیله مى‌خواهد شما مسلمانان را پاك كند: «مَا یُریدُ اللّهُ لِیَجعلَ عَلیكُم مِن حَرج ولكِن یُریدُ لِیُطهِّرَكُم...».(سوره مائده/5‌،6)[۱۵]
  2. قرینه دیگرى كه اراده تكوینى در این آیه را نشان مى‌دهد، این است كه به استناد روایات فراوانى كه در شأن نزول خواهد آمد، این آیه در منقبت و ستایش اهل بیت است و اگر اراده صرفاً تشریعى باشد، دیگر منقبتى نخواهد بود زیرا این اراده براى همه وجود دارد؛[۱۶] 

اهلبیت در این آیه چه کسانی هستند

در این كه اهل بیت چه كسانى هستند سه رأى وجود دارد: شیعیان به اتفاق معتقدند مقصود از اهل البیت علیهم‌السلام؛ پیامبر صلی الله علیه و آله، على، فاطمه، حسن و حسین علیهم‌السلام هستند و همسران پیامبر صلی الله علیه و آله به هیچ وجه در آن داخل نیستند اما آنچه در میان اهل سنت شهرت دارد، این است كه اهل بیت افزون بر این پنج نفر شامل همسران پیامبر صلی الله علیه و آله نیز مى‌شود.[۱۷]. در میان اهل سنت اقوال غیر مشهوری نیز وجود دارد که با توجه به مستنداتی که ارائه خواهد شد چندان قابل اعتنا نیستند.[۱۸]

اهل سنت براى اثبات نظر خود به سیاق آیات، استدلال كرده‌اند؛ زیرا آیات پیش از آیه تطهیر و آیه پس از آن به همسران پیامبر صلی الله علیه و آله مربوط است؛ در عین حال، ضمیر «عنكم» نشان مى‌دهد كه تعدادى از مردان نیز در اهل بیت داخلند. در پاسخ به این استدلال گفته‌اند: با توجه به این ‌كه انطباق ترتیب نزول با ترتیب كنونى قرآن محرز نیست، واقع شدن یك آیه به دنبال آیه قبل موجب انعقاد سیاق نمى‌شود؛ افزون بر این ‌كه تأمل در آیه نشان مى‌دهد كه سیاق آیه تطهیر با سیاق آیات قبل و بعدِ آن، دو سیاق است؛ زیرا تغییر ضمایر از جمع مؤنث مخاطب كه در مجموع 22 ضمیر است به جمع مذكر مخاطب نشان دهنده تغییر سیاق است؛ گذشته از این ‌كه آیه تطهیر، شأن نزولى مستقل از آیات مربوط به همسران حضرت دارد؛ همچنین سیاق مربوط به آیات همسران پیامبر سیاقى همراه با عتاب است و هیچ‌گونه ستایشى در آن نیست؛ در حالى كه سیاق آیه تطهیر، سیاق تمجید است.[۱۹]

بررسی اقوال مختلف درباره مصادیق اهل بیت در آیه تطهیر

البته مهم‌ترین دلیل این نظر روایات فراوان نقل شده از طریق شیعه و سنى است كه اهل بیت به خمسه طیبه تفسیر شده است.

بررسی روایات

حسكانى از عالمان اهل سنت، در شواهد التنزیل، پانزده تن از صحابه را نام مى‌برد كه این حدیث را نقل كرده‌اند. این صحابه عبارتند‌از: على علیه‌السلام، فاطمه علیهاالسلام، حسن بن على، انس‌ بن ‌مالك، براء بن عازب انصارى، جابر ‌بن عبدالله انصارى، سعد ‌بن ‌ابى وقاص، سعد بن مالك، عبدالله بن عباس، عبدالله بن جعفر طیار، عایشه، ام‌سلمه، عمر بن ابى سلمه، واثلة‌بن اسقع و ابى‌الحمراء.[۲۰] در منابع اهل سنت مانند صحیح ‌مسلم،[۲۱] صحیح ترمذى،[۲۲] مسند احمد ‌بن ‌حنبل،[۲۳] المستدرك على الصحیحین،[۲۴] تفسیر طبرى[۲۵] و تفسیر الدّرالمنثور[۲۶] سیوطى نیز این روایات نقل شده است.

این روایات به قدرى فراوان است كه برخى پژوهشگران، آن را متواتر مى‌دانند.[۲۷] در شرح احقاق‌الحق، بیش از هفتاد منبع از منابع معروف اهل سنت گردآورى شده و منابع شیعه در این زمینه، از هزار هم مى‌گذرد.[۲۸]

حسكانى در شواهدالتنزیل، بیش از صد و سى حدیث در این زمینه نقل كرده است.[۲۹] در مضمون بسیارى از این احادیث آمده است كه پیامبر صلی الله علیه و آله؛ على، فاطمه، حسن و حسین علیهم‌السلام را زیر كسا (پوششى) قرار داد و آیه تطهیر نازل شد؛[۳۰] البته در برخى از این احادیث آمده است كه رسول خدا صلی الله علیه و آله پس از نزول آیه آنان را جمع كرد و بر آنان كسایى قرار داد و فرمود: اللّهم هؤلاء اهل بیتى. این روایات به حدیث كسا شهرت یافته‌اند.[۳۱]

از جمله این روایات، روایاتى است كه از ام‌سلمه و عایشه نقل شده كه بر اساس آن‌ها وقتى از پیامبر صلی الله علیه و آله مى‌پرسند: آیا ما نیز جزو اهل بیت هستیم؟ حضرت آنان را مشمول آیه نمى‌داند.[۳۲] تعداد دیگرى از این احادیث بیان ‌مى‌دارد كه پس از نزول آیه پیشین، پیامبر صلی الله علیه و آله مدت شش ماه هنگامى كه براى نماز صبح از كنار خانه فاطمه علیهاالسلام مى‌گذشت، صدا مى‌زد: الصلوة یا اهل‌البیت انّما یریداللّه لیذهب ‌عنكم الرّجس اهل‌البیت و یطهّركم تطهیراً.

این مدت، شش‌ و ‌هفت ماه،[۳۳] هشت ماه[۳۴] نُه ماه[۳۵] و حتى هفده ‌ماه[۳۶] نیز نقل شده است. در پاسخ این پرسش كه چگونه در اثناى وظایف زنان پیامبر صلی الله علیه و آله مطلبى گفته شده كه شامل زنان پیامبر نمى‌شود، طبرسى گفته كه این گونه سخن گفتن در روش فصیحان عرب، شناخته شده است و در قرآن به آیات فراوان برمى‌خوریم كه در كنار هم قرار دارند ولى از موضوعات گوناگونى سخن مى‌گویند.[۳۷]

علامه طباطبایى هم گفته است: ما هیچ دلیلى نداریم كه جمله «إنّما یُریدُاللّه» همراه این آیات نازل شده بلكه از روایات استفاده مى‌شود كه این بخش جداگانه فرود آمده ولى هنگام گردآورى قرآن در كنار هم قرار داده شده است؛[۳۸] حتى در یك روایت هم نیامده كه این آیه در ضمن آیات زنان پیامبر نازل شده است.[۳۹]

پانویس

  1. تتمة المراجعات، ص ‌7.
  2. نور الثقلین, عروسی حویزی,شیخ عبد العلی, بی تا,ج4, ص91
  3. امالی, طوسی,محمد بن حسن,ص565
  4. التحقیق فی کلمات القرآن الکریم, حسن مصطفوی, ذیل رود
  5. راغب اصفهاني، مفردات الفاظ القرآن، ص 371‌، تحقيق‌ صفوان‌ عدنان داودي، دارالقلم، دمشق،چاپ اول، 1996 م.
  6. راغب اصفهانی, المفردات, ص194
  7. المصباح المنیر, فیومی,احمد بن محمد, چاپ اول, قم: موسسه دارالهجره, ص28
  8. المصباح المنیر, فیومی,احمد بن محمد, چاپ اول, قم: موسسه دارالهجره, ص68
  9. المصباح المنیر, فیومی,احمد بن محمد, چاپ اول, قم: موسسه دارالهجره, ص33
  10. المفردات, راغب اصفهانی,حسین بن محمد,چاپ اول,تهران,موسسه فرهنگی آرایه,ص39
  11. خليل بن‌ احمد‌ الفراهيدي، كتاب العـين، ج 2، ص 97، انـتشارات اسـوه، قم، چاپ اول، 1414 هـ.
  12. مفردات‌ الفاظ‌ القرآن‌، ص 525.
  13. المیزان، ج‌ 16، ص‌ 312.
  14. البته اراده تكوینى با جبر ملازم نیست زیرا اراده تكوینى خدا بر آن‌چه در عالم تحقق یافته است و مى‌یابد، تعلق مى‌گیرد؛ چه از مسیر انتخاب فاعل مختار و چه از طریق فاعل‌هاى جبرى و طبیعى باشد و اهل بیت علیهم‌السلام به دلیل شایستگى ذاتى و اكتسابى در عین قدرت و اختیار براى گناه كردن به اختیار خودشان گناه نمى‌كنند.(تفسیر نمونه، آیه الله مکارم شیرازی, ج‌ 17، ص‌ 292)
  15. المیزان، ج‌ 16، ص‌ 310.
  16. مجمع البیان، ج‌ 8‌، ص‌ 560‌.
  17. ابن كثیر، ج‌ 3، ص‌ 492.
  18. به عنوان نمونه عكرمه با استناد به آیات قبل و بعد این آیه مى‌گوید مقصود از اهل‌بیت فقط همسران پیامبر است؛ (مجمع البیان، ج‌ 8‌، ص‌ 559‌) ولى گویا این رأى غیرقابل استفاده باشد؛ زیرا همه ضمایر در جمله‌هاى قبل و بعد آیه، مؤنث است و ضمیر فقط در این بخش آیه تغییر یافته و به صورت جمع مذكر آمده است و اگر خطاب به همسران بود، تغییر در ضمیر و سیاق وجهى نداشت. افزون بر این، این نظر فقط از عكرمه نقل شده كه از خوارج و منحرفان در دین به شمار مى‌آید(الطبقات، ج‌ 5‌، ص‌ 224.)
  19. مجمع البیان، ج‌ 7 و 8‌، ص ‌560‌.
  20. شواهد التنزیل، ج‌ 2، ص‌ 18.
  21. صحیح مسلم، ج‌ 8‌، ص‌ 276 و 277.
  22. سنن ترمذى، كتاب التفسیر، ج‌ 6‌، ص‌ 289.
  23. مسند احمد، ج‌ 1، ص‌ 544.
  24. المستدرك على الصحیحین، ج‌ 2، ص‌ 451.
  25. جامع‌البیان، مج‌ 12، ج‌ 22، ص‌ 9.
  26. الدّرالمنثور، ج‌ 6‌، ص‌ 604‌.
  27. نمونه، ج‌ 17، ص‌ 302.
  28. احقاق الحق، ج‌ 2، ص‌ 502‌.
  29. شواهد التنزیل، ج‌ 2، ص‌ 33 ـ 139.
  30. صحیح مسلم، ج ‌8‌، ص‌ 276؛ جامع‌البیان، مج‌ 12، ج‌ 22، ص‌ 12.
  31. سنن ترمذى، ج‌ 6‌، ص‌ 289؛ مجمع البیان، ج‌ 8‌، ص‌ 559‌.
  32. مسند احمد، ج 7، ص 56‌؛ مجمع‌البیان، ج 8‌، ص 559‌؛ المستدرك على الصحیحین، ج‌ 2، ص‌ 451.
  33. جامع البیان، مج 12، ج 22، ص 9 و 10؛ شواهدالتنزیل، ج 2، ص 78.
  34. الدّرالمنثور، ج‌ 6‌، ص‌ 606‌؛ شواهد التنزیل، ج‌ 2، ص‌ 81‌.
  35. شواهد التنزیل، ج‌ 2، ص‌ 78.
  36. همان.
  37. مجمع البیان، ج‌ 8‌، ص‌ 560.
  38. المیزان، ج‌ 16، ص‌ 311.
  39. همان.

منابع

  • علی خراسانی، دائرةالمعارف قرآن کریم، جلد1، صفحه 422-425.

پیوند ها

آیه تطهیر، دائره المعارف بزرگ اسلامی

قرآن
متن و ترجمه قرآن
اوصاف قرآن (اسامی و صفات قرآن، اعجاز قرآن، عدم تحریف در قرآن)
اجزاء قرآن آیه، سوره، جزء، حزب، حروف مقطعه
ترجمه و تفسیر قرآن تاریخ تفسیر، روشهای تفسیری قرآن، سیاق آیات، اسرائیلیات، تاویل، فهرست تفاسیر شیعه، فهرست تفاسیر اهل سنت، ترجمه های قرآن
علوم قرآنی تاریخ قرآن: نزول قرآن، جمع قرآن، شان نزول، کاتبان وحی، قراء سبعه
دلالت الفاظ قرآن: عام و خاص، مجمل و مبین، مطلق و مقید، محکم و متشابه، مفهوم و منطوق، نص و ظاهر، ناسخ و منسوخ
تلاوت قرآن تجوید، آداب قرائت قرآن، تدبر در قرآن
رده ها: سوره های قرآن * آیات قرآن * واژگان قرآنی * شخصیت های قرآنی * قصه های قرآنی * علوم قرآنی * معارف قرآن