مقاله مورد سنجش قرار گرفته است

حاج ملاهادی سبزواری: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
(ویرایش)
سطر ۱: سطر ۱:
 
{{خوب}}
 
{{خوب}}
  
'''ملا هادی سبزواری''' (۱۲۱۲-۱۲۸۹ ق)، عارف، فیلسوف و شاعر مشهور دوران قاجاریه است. «[[منظومه سبزواری]]» و «[[اسرار الحکم|اسرار الحكم]]» از جمله آثار اوست.
+
'''حکیم حاج ملا هادی سبزواری''' (۱۲۱۲-۱۲۸۹ ق)، [[عرفان|عارف]]، [[فلسفه|فیلسوف]] و شاعر مشهور [[شیعه]] در دوران قاجاریه است. کتاب منظومه و [[شرح منظومه سبزواری (کتاب)|شرح منظومه]] او از مهمترین آثار در حوزه [[منطق]] و [[حکمت]] است که در زمره کتب درسی [[حوزه علمیه|حوزه‌های علمیه]] قرار دارد. [[آخوند خراسانی]] از شاگردان مبرز حکیم سبزواری است.
 
{{شناسنامه عالم
 
{{شناسنامه عالم
||نام کامل = هادی سبزواری
+
||نام کامل = ملا هادی سبزواری
||تصویر=[[پرونده:Hakiem-sabzavari.jpg |200px|center]]
+
||تصویر=[[پرونده:Hakiem-sabzavari.jpg |۲۰۰px|center]]
||||زادروز =  1212 قمری
+
||||زادروز =  ۱۲۱۲ قمری
 
|زادگاه = سبزوار  
 
|زادگاه = سبزوار  
|وفات =  28[[ذی الحجه]] 1289 قمری
+
|وفات =  ۱۲۸۹ قمری
|مدفن =  آرامگاهی در سبزوار  
+
|مدفن =  سبزوار  
|اساتید =  ملا حسین سبزواری، محمدابراهیم كرباسی، شیخ محمدتقی،...
+
|اساتید =  [[ملا علی نوری اصفهانی]]، [[شیخ محمدتقی اصفهانی]]، محمدابراهیم کرباسی،...
|شاگردان =  ملا محمد فرزند ارشد حكیم، ملامحمدكاظم خراسانی، ملامحمدكاظم سبزواری،...
+
|شاگردان =  [[آخوند خراسانی]]، ملا محمدکاظم سبزواری، میرزا حسین مجتهد سبزواری، ...
|آثار =  منظومه و [[شرح منظومه سبزواری]]، دیوان حاج ملا هادی،اسرار الحكمه فی المفتتح المغتتم،....
+
|آثار =  منظومه و [[شرح منظومه سبزواری|شرح منظومه]]، دیوان حاج ملا هادی، اسرار الحکم، حاشیه بر [[اسفار اربعه (کتاب)|اسفار اربعه]]، ...
 
}}
 
}}
 
==ولادت==
 
==ولادت==
ملا هادی در سال 1212 ق. در شهر سبزوار به دنیا آمد. پدر او حاج میرزا مهدی از تجار سبزوار و از خیرین آن شهر بود که [[مسجد]] و آب انبار متصل به هم واقع در کوچه «حمام حکیم» یکی از آثار به جا مانده از اوست.<ref>[http://fa.wikishia.net/view/%D9%85%D9%84%D8%A7_%D9%87%D8%A7%D8%AF%DB%8C_%D8%B3%D8%A8%D8%B2%D9%88%D8%A7%D8%B1%DB%8C ملا هادی سبزواری، ویکی شیعه]، بازیابی:19 فروردین 1396</ref> ملا هادی هفت ساله بود که پدرش از دنیا رفت و سرپرستی اش را پسر عمه او ملاحسین سبزواری بر عهده گرفت.  
+
ملا هادی در سال ۱۲۱۲ ق. در شهر سبزوار به دنیا آمد. پدر او حاج میرزا مهدی از تجار سبزوار و از خیرین آن شهر بود که [[مسجد]] و آب انبار متصل به هم واقع در کوچه «حمام حکیم» یکی از آثار به جا مانده از اوست.<ref>[http://fa.wikishia.net/view/%D9%85%D9%84%D8%A7_%D9%87%D8%A7%D8%AF%DB%8C_%D8%B3%D8%A8%D8%B2%D9%88%D8%A7%D8%B1%DB%8C ملا هادی سبزواری، ویکی شیعه]، بازیابی:۱۹ فروردین ۱۳۹۶</ref> ملا هادی هفت ساله بود که پدرش از دنیا رفت و سرپرستی اش را پسر عمه او ملاحسین سبزواری بر عهده گرفت.  
  
 
==تحصیلات و اساتید==
 
==تحصیلات و اساتید==
ملاهادی هشت سال داشت كه به جمع محصلان علوم مقدماتی پیوست و در اوان نوجوانی [[ادبیات عرب]] را فراگرفت <ref>شرح زندگانی حاج ملا هادی سبزواری، ولی‌الله اسراری، ص1.</ref> و در ده سالگی به همراه ملاحسین سبزواری راهی [[مشهد]] شده و در [[حوزه علميه|حوزه علمیه]] مشهد مشغول به تحصیل شد. او ده سال در كنار بارگاه [[امام رضا]] علیه‌السلام به تحصیل پرداخت. سپس شهرت حکمای [[اصفهان]] او را برای تحصیل [[عرفان]] و [[فلسفه]] به اصفهان کشانید.
+
ملاهادی هشت سال داشت که به جمع محصلان علوم مقدماتی پیوست و در اوان نوجوانی [[ادبیات عرب]] را فراگرفت <ref>شرح زندگانی حاج ملا هادی سبزواری، ولی‌الله اسراری، ص۱.</ref> و در ده سالگی به همراه ملاحسین سبزواری راهی [[مشهد]] شده و در [[حوزه علمیه|حوزه علمیه]] مشهد مشغول به تحصیل شد. او ده سال در کنار بارگاه [[امام رضا]] علیه‌السلام به تحصیل پرداخت. سپس شهرت حکمای [[اصفهان]] او را برای تحصیل [[عرفان]] و [[فلسفه]] به اصفهان کشانید.
  
حضور ملا هادی در حوزه اصفهان از روزی آغاز شد كه وی در سفر [[حج]] از راه اصفهان گذر می‌كرد و چون هنوز موسم حج نبود مدتی در این شهر اقامت گزید. در حوزه پررونق اصفهان آن زمان، استادانی چون حاج [[شیخ محمدتقی اصفهانی|شیخ محمدتقی]] مؤلف كتاب [[هدایة المسترشدین (کتاب)|هدایة المسترشدین]] و حاج محمدابراهیم كلباسی نگارنده كتاب اشارات الاصول و آیت الله [[ملا اسماعیل درب کوشکی اصفهانی|ملا اسماعیل كوشكی]] در آن، محفل درس و بحث علمی داشتند.
+
حضور ملا هادی در حوزه اصفهان از روزی آغاز شد که وی در سفر [[حج]] از راه اصفهان گذر می‌کرد و چون هنوز موسم حج نبود مدتی در این شهر اقامت گزید. در حوزه پررونق اصفهان آن زمان، استادانی چون حاج [[شیخ محمدتقی اصفهانی|شیخ محمدتقی]] مؤلف کتاب [[هدایة المسترشدین (کتاب)|هدایة المسترشدین]] و حاج محمدابراهیم کلباسی نگارنده کتاب اشارات الاصول و آیت الله [[ملا اسماعیل درب کوشکی اصفهانی|ملا اسماعیل کوشکی]] در آن، محفل درس و بحث علمی داشتند.
  
ملا هادی چند وقتی به درس آیت الله كوشكی رفت و احساس كرد این درس برایش چون گمشده گرانقیمتی بوده كه اكنون بدان دست یافته است. بیان شیوا و عمق معلومات استاد وی را هر روز شیفته‌تر می‌نمود. از همین رو تصمیم گرفت سفر [[حج]] خود را به سفر در سلوك دانش و معارف تبدیل كند و در اصفهان ماندگار شود. سفر ملا هادی به هشت سال اقامت در اصفهان انجامید و در این مدت خود را به زیور دانش و معارف آراست و به بركت بزرگان آن سامان در علم [[حكمت]] افق‌های جدیدی فراراهش گشوده گردید. ملا هادی در سال 1242 به [[مشهد]] بازگشت و پنج سال در مدرسه حاج حسن مشغول تدریس شد.
+
ملا هادی چند وقتی به درس آیت الله کوشکی رفت و احساس کرد این درس برایش چون گمشده گرانقیمتی بوده که اکنون بدان دست یافته است. بیان شیوا و عمق معلومات استاد وی را هر روز شیفته‌تر می‌نمود. از همین رو تصمیم گرفت سفر [[حج]] خود را به سفر در سلوک دانش و معارف تبدیل کند و در اصفهان ماندگار شود. سفر ملا هادی به هشت سال اقامت در اصفهان انجامید و در این مدت خود را به زیور دانش و معارف آراست و به برکت بزرگان آن سامان در علم [[حکمت]] افق‌های جدیدی فراراهش گشوده گردید. ملا هادی در سال ۱۲۴۲ به [[مشهد]] بازگشت و پنج سال در مدرسه حاج حسن مشغول تدریس شد.
  
 
برخی از استادان ملا هادی سبزواری در دوران تحصیلش عبارتند از:
 
برخی از استادان ملا هادی سبزواری در دوران تحصیلش عبارتند از:
  
'''<I>1. حاج ملا حسین سبزواری:</I>'''
+
'''<I>۱. حاج ملا حسین سبزواری:</I>'''
  
حكیم سبزواری پس از برشمردن عظمت این استاد می‌گوید: «...مرا از سبزوار به [[مشهد]] مقدس حركت داد و آن جناب انزوا و تقلیل غذا و عفاف و اجتناب از محرمات و مكروهات و مواظبت بر فرایض و نوافل را مراقب بود و داعی را هم در این‌ها چون در یك حجره بودیم سهم و مشاركت داشت و كینونت ما بدین سیاق طولی نكشید و سنواتی ریاضات و تسلیمیتی داشتم و آن مرحوم استاد ما بود در علوم عربیه و فقهیه و اصولیه ولی با آن كه خود كلام حكمت دیده بود و شوق و استعداد هم در ما می‌دید نمی‌گفت مگر منطق و قلیلی از ریاضی پس عشره كامله را با آن مرحوم در جوار معصوم به سر بردم...».<ref> بنیاد حكمت سبزواری، ص 21.</ref>
+
حکیم سبزواری پس از برشمردن عظمت این استاد می‌گوید: «...مرا از سبزوار به [[مشهد]] مقدس حرکت داد و آن جناب انزوا و تقلیل غذا و عفاف و اجتناب از محرمات و مکروهات و مواظبت بر فرایض و نوافل را مراقب بود و داعی را هم در این‌ها چون در یک حجره بودیم سهم و مشارکت داشت و کینونت ما بدین سیاق طولی نکشید و سنواتی ریاضات و تسلیمیتی داشتم و آن مرحوم استاد ما بود در علوم عربیه و فقهیه و اصولیه ولی با آن که خود کلام حکمت دیده بود و شوق و استعداد هم در ما می‌دید نمی‌گفت مگر منطق و قلیلی از ریاضی پس عشره کامله را با آن مرحوم در جوار معصوم به سر بردم...».<ref> بنیاد حکمت سبزواری، ص ۲۱.</ref>
  
'''<I>2. حاج محمدابراهیم كرباسی (1180ـ 1262 ق):</I>'''
+
'''<I>۲. حاج محمدابراهیم کرباسی (۱۱۸۰ـ ۱۲۶۲ ق):</I>'''
  
او از محضر [[سید محمد مهدی بحرالعلوم|سید بحرالعلوم]] و [[شیخ جعفر کاشف الغطاء|شیخ جعفر كاشف الغطاء]] و [[سید علی طباطبایی]] استفاده برده و پس از بازگشت به وطن عمر خویش را با كمال زهد و احتیاط و قناعت سپری نمود. تألیفات مشهور این عالم با [[ورع]] عبارت است از: اشارات الاصول، الایقاظات، شوارع الهدایه الی شرح الكفایه (در شرح كفایه محقق سبزواری)، منهاج الهدایه الی احكام الشریعه و...<ref> ریحانه الادب، محمدعلی مدرس تبریزی، ج 2.</ref>
+
او از محضر [[سید محمد مهدی بحرالعلوم|سید بحرالعلوم]] و [[شیخ جعفر کاشف الغطاء|شیخ جعفر کاشف الغطاء]] و [[سید علی طباطبایی]] استفاده برده و پس از بازگشت به وطن عمر خویش را با کمال زهد و احتیاط و قناعت سپری نمود. تألیفات مشهور این عالم با [[ورع]] عبارت است از: اشارات الاصول، الایقاظات، شوارع الهدایه الی شرح الکفایه (در شرح کفایه محقق سبزواری)، منهاج الهدایه الی احکام الشریعه و...<ref> ریحانه الادب، محمدعلی مدرس تبریزی، ج ۲.</ref>
  
'''<I>3. آقا شیخ محمدتقی اصفهانی، معروف به صاحب هدایه المسترشیدن (متوفی 1248 ق):</I>'''
+
'''<I>۳. [[شیخ محمدتقی اصفهانی]]، معروف به صاحب هدایه المسترشیدن (متوفی ۱۲۴۸ ق):</I>'''
  
تبحر او در علم [[اصول فقه]] به حدی بوده كه وی را به رئیس الاصولیین خطاب می‌كردند. او در محضر استادان بزرگی همچون علامه سید مهدی بحرالعلوم و سید علی صاحب ریاض و سید محسن كاظمینی رشد كرده است. تألیفات مشهور او عبارت است از تقریرات سید بحرالعلوم، حجة المظنه، شرح الاسماء الحسنی و [[هدایة المسترشدین (کتاب)|هدایة المسترشدین]].<ref> همان.</ref>
+
تبحر او در علم [[اصول فقه]] به حدی بوده که وی را به رئیس الاصولیین خطاب می‌کردند. او در محضر استادان بزرگی همچون علامه سید مهدی بحرالعلوم و سید علی صاحب ریاض و سید محسن کاظمینی رشد کرده است. تألیفات مشهور او عبارت است از تقریرات سید بحرالعلوم، حجة المظنه، شرح الاسماء الحسنی و [[هدایة المسترشدین (کتاب)|هدایة المسترشدین]].<ref> همان.</ref>
  
'''<I>4. ملا علی مازندرانی نوری اصفهانی (متوفی 1246 ق):</I>'''
+
'''<I>۴. ملا علی مازندرانی نوری اصفهانی (متوفی ۱۲۴۶ ق):</I>'''
  
[[ملا علی نوری اصفهانی|ملا علی نوری]] از محضر علمای مازندران و قزوین استفاده كرده و [[علم کلام|كلام]] و [[حكمت]] را نزد [[آقا محمد بيدآبادی|آقا محمد بیدآبادی]] آموخته بود. تفسیر [[سوره اخلاص]]، حاشیه [[اسفار اربعه (کتاب)|اسفار]] ملاصدرا و حاشیه مشاعر [[ملاصدرا]] از جمله تألیفات مشهور این عالم بزرگوار می‌باشد.
+
[[ملا علی نوری اصفهانی|ملا علی نوری]] از محضر علمای مازندران و قزوین استفاده کرده و [[علم کلام|کلام]] و [[حکمت]] را نزد [[آقا محمد بیدآبادی|آقا محمد بیدآبادی]] آموخته بود. تفسیر [[سوره اخلاص]]، حاشیه [[اسفار اربعه (کتاب)|اسفار]] ملاصدرا و حاشیه مشاعر [[ملاصدرا]] از جمله تألیفات مشهور این عالم بزرگوار می‌باشد.
  
'''<I>5. ملا اسماعیل كوشكی:</I>'''
+
'''<I>۵. ملا اسماعیل کوشکی:</I>'''
  
 
او همیشه پس از فراغت از تدریس با تنی چند از شاگردان خود در حوزه درس ملا علی نوری حاضر می‌شد. حاشیه اسفار ملاصدرا، حاشیه شوارق [[ملا عبدالرزاق لاهیجی]]، حاشیه مشاعر ملاصدرا و شرح عرشیه ملاصدرا از جمله تألیفات این عالم فرزانه است.<ref> همان.</ref>
 
او همیشه پس از فراغت از تدریس با تنی چند از شاگردان خود در حوزه درس ملا علی نوری حاضر می‌شد. حاشیه اسفار ملاصدرا، حاشیه شوارق [[ملا عبدالرزاق لاهیجی]]، حاشیه مشاعر ملاصدرا و شرح عرشیه ملاصدرا از جمله تألیفات این عالم فرزانه است.<ref> همان.</ref>
سطر ۴۷: سطر ۴۷:
 
==تدریس و شاگردان==
 
==تدریس و شاگردان==
  
حكیم سبزواری علاوه بر [[حوزه علميه|حوزه علمیه]] كرمان، نزدیك چهل سال در حوزه علمیه [[مشهد]] به تدریس پرداخته و حاصل این تلاش پرورش شاگردان بسیاری بوده است. در این جا تنها به اسامی تنی چند از آنان اشاره می‌شود:
+
حکیم سبزواری علاوه بر [[حوزه علمیه|حوزه علمیه]] کرمان، نزدیک چهل سال در حوزه علمیه [[مشهد]] به تدریس پرداخته و حاصل این تلاش پرورش شاگردان بسیاری بوده است. در این جا تنها به اسامی تنی چند از آنان اشاره می‌شود:
  
#آخوند ملا محمد فرزند ارشد حكیم
+
#آخوند ملا محمد فرزند ارشد حکیم
#آخوند [[آخوند خراسانی|ملا محمدكاظم خراسانی]] مؤلف «[[کفایة الاصول (کتاب)|كفایه الاصول]]»
+
#آخوند [[آخوند خراسانی|ملا محمدکاظم خراسانی]] مؤلف «[[کفایة الاصول (کتاب)|کفایه الاصول]]»
#ملا محمدكاظم سبزواری
+
#ملا محمدکاظم سبزواری
 
#آقا شیخ علی فاضل تبتی
 
#آقا شیخ علی فاضل تبتی
 
#شاهزاده جناب
 
#شاهزاده جناب
سطر ۵۷: سطر ۵۷:
 
#ملا علی سمنانی
 
#ملا علی سمنانی
 
#آقا سید احمد رضوی پیشاوری هندی
 
#آقا سید احمد رضوی پیشاوری هندی
#ملا عبدالكریم قوچانی
+
#ملا عبدالکریم قوچانی
 
#شیخ ابراهیم طهرانی معروف به شیخ معلم
 
#شیخ ابراهیم طهرانی معروف به شیخ معلم
#ملا محمدصادق حكیم
+
#ملا محمدصادق حکیم
 
#شیخ محمدحسین معروف به جرجیس
 
#شیخ محمدحسین معروف به جرجیس
 
#آقا حسین ابن ملا زین‌العابدین
 
#آقا حسین ابن ملا زین‌العابدین
#میرزا اسماعیل ملقب به افتخار الحكماء طالقانی
+
#میرزا اسماعیل ملقب به افتخار الحکماء طالقانی
 
#میرزا علی‌نقی ملقب به صدرالعلماء سبزواری
 
#میرزا علی‌نقی ملقب به صدرالعلماء سبزواری
 
#سید عبدالغفور جهرمی
 
#سید عبدالغفور جهرمی
#میرزا حسین امام جمعه كرمانی
+
#میرزا حسین امام جمعه کرمانی
 
#آیت الله حاج میرزا ابوطالب زنجانی
 
#آیت الله حاج میرزا ابوطالب زنجانی
 
#حاج شیخ ملا اسماعیل عارف بجنوردی
 
#حاج شیخ ملا اسماعیل عارف بجنوردی
#حاج میرزا حسن حكیم داماد حاج ملا هادی
+
#حاج میرزا حسن حکیم داماد حاج ملا هادی
#وثوق الحكماء سبزواری
+
#وثوق الحکماء سبزواری
 
#حاج ملا اسماعیل ابن حاج علی‌اصغر سبزواری
 
#حاج ملا اسماعیل ابن حاج علی‌اصغر سبزواری
 
#میرزا اسدالله سبزواری
 
#میرزا اسدالله سبزواری
سطر ۷۹: سطر ۷۹:
 
#سید عبدالرحیم سبزواری
 
#سید عبدالرحیم سبزواری
 
#ملا محمدرضا سبزواری متخلص به روغنی
 
#ملا محمدرضا سبزواری متخلص به روغنی
#ملا محمدصادق صباغ كاشانی
+
#ملا محمدصادق صباغ کاشانی
#شیخ محمد ابن ملا اسماعیل كاشانی
+
#شیخ محمد ابن ملا اسماعیل کاشانی
#میرزا آقا حكیم دارابی
+
#میرزا آقا حکیم دارابی
 
#آقا میرزا محمد یزدی معروف به فاضل یزدی
 
#آقا میرزا محمد یزدی معروف به فاضل یزدی
 
#ملا غلامحسین شیخ الاسلام
 
#ملا غلامحسین شیخ الاسلام
#میرزا عباس حكیم<ref> شرح زندگانی حاج ملا هادی، ص 53ـ70؛ مجموعه رسائل فارسی حاج ملا هادی سبزواری، جلال الدین آشتیانی، ص 65ـ78؛ تاریخ حكما و عرفاء متاخرین صدرالمتالهین، منوچهر صدوقی سها، ص 121ـ128.</ref>
+
#میرزا عباس حکیم<ref> شرح زندگانی حاج ملا هادی، ص ۵۳ـ۷۰؛ مجموعه رسائل فارسی حاج ملا هادی سبزواری، جلال الدین آشتیانی، ص ۶۵ـ۷۸؛ تاریخ حکما و عرفاء متاخرین صدرالمتالهین، منوچهر صدوقی سها، ص ۱۲۱ـ۱۲۸.</ref>
  
 
==آثار و تألیفات==
 
==آثار و تألیفات==
  
عظمت تألیفات حكیم سبزواری بر اهل دانش و [[حكمت]] پوشیده نیست و ما در این جا با بررسی آثار ارزشمند وی، گوشه‌ای از افق فكری و وسعت علمی ایشان را معرفی می‌كنیم:
+
عظمت تألیفات حکیم سبزواری بر اهل دانش و [[حکمت]] پوشیده نیست و ما در این جا با بررسی آثار ارزشمند وی، گوشه‌ای از افق فکری و وسعت علمی ایشان را معرفی می‌کنیم:
  
'''<I>1. منظومه و [[شرح منظومه سبزواری]]:</I>'''
+
'''<I>۱. منظومه و [[شرح منظومه سبزواری|شرح منظومه]]:</I>'''
  
این اثر نفیس و كم‌نظیر حاصل تلاش بیش از بیست سال از عمر بابركت حكیم در سنین جوانی است.<ref> مجموعه رسائل حاج ملا هادی، ص 49.</ref> مؤلف خود در آخر كتاب تاریخ شروع را سال 1240 قمری و زمان ختم آن را سال 1261 قرمی یاد كرده است. حاج ملا هادی پس از فراغت از تألیف منظومه و شرح آن، ابتدا خود به تدریس آن پرداخته و پس از پایان دوره اول آن فرزند بزرگ حكیم، آخوند ملا محمد تدریس مجدد آن را برای شیفتگان حكمت به عهده گرفته است.<ref> شرح زندگانی حاج ملا هادی، اسرار، ص 41.</ref>  
+
این اثر نفیس و کم‌نظیر حاصل تلاش بیش از بیست سال از عمر بابرکت حکیم در سنین جوانی است.<ref> مجموعه رسائل حاج ملا هادی، ص ۴۹.</ref> مؤلف خود در آخر کتاب تاریخ شروع را سال ۱۲۴۰ قمری و زمان ختم آن را سال ۱۲۶۱ قرمی یاد کرده است. حاج ملا هادی پس از فراغت از تألیف منظومه و شرح آن، ابتدا خود به تدریس آن پرداخته و پس از پایان دوره اول آن فرزند بزرگ حکیم، آخوند ملا محمد تدریس مجدد آن را برای شیفتگان حکمت به عهده گرفته است.<ref> شرح زندگانی حاج ملا هادی، اسرار، ص ۴۱.</ref>  
  
در اهمیت این كتاب شریف همین بس كه از زمان تألیف تاكنون همواره در [[حوزه علميه|حوزه‌های علمیه]] و حتی در عصر حكیم در مركز علوم عقلی [[تهران]] جزو كتاب‌های درسی بوده است.<ref> مجموعه رسائل حاج ملا هادی، ص 49.</ref> شرح منظومه كه اكنون چون ستاره‌ای پرفروغ در محافل علمی و فكری می‌درخشد حاوی دو علم [[منطق]] و [[حكمت]] می‌باشد. حكیم در بخش حكمت كه نام آن را «غُررُالفرائد» گذاشته است، با طبع روان خویش بیش از هزار [[بیت (شعر)|بیت]] شعر پیرامون حكمت سروده و در آن به بررسی مسائل مهم [[فلسفه]] پرداخته است و چون این بخش دارای مفاهیم بسیار دقیق فلسفی بوده، پس از فراغت از نظم آن خود به شرحش پرداخته است.
+
در اهمیت این کتاب شریف همین بس که از زمان تألیف تاکنون همواره در [[حوزه علمیه|حوزه‌های علمیه]] و حتی در عصر حکیم در مرکز علوم عقلی [[تهران]] جزو کتاب‌های درسی بوده است.<ref> مجموعه رسائل حاج ملا هادی، ص ۴۹.</ref> شرح منظومه که اکنون چون ستاره‌ای پرفروغ در محافل علمی و فکری می‌درخشد حاوی دو علم [[منطق]] و [[حکمت]] می‌باشد. حکیم در بخش حکمت که نام آن را «غُررُالفرائد» گذاشته است، با طبع روان خویش بیش از هزار [[بیت (شعر)|بیت]] شعر پیرامون حکمت سروده و در آن به بررسی مسائل مهم [[فلسفه]] پرداخته است و چون این بخش دارای مفاهیم بسیار دقیق فلسفی بوده، پس از فراغت از نظم آن خود به شرحش پرداخته است.
  
بخش دیگر كتاب مربوط به مباحث منطق است.<ref> مرحوم حاجی ابتدا [[حكمت]] را نوشته بعد منطق را به آن اضافه كرده است.</ref> نام این بخش «لئالی المنتظمه» و به حق مخزن لؤلؤ و مرجان است. وی در این جا با سردون اشعاری بالغ بر سیصد بیت دقیق‌ترین مباحث منطق را به نظم درآورده و با زبان فصیح عرب معضلات این علم را بیان كرده است و چون این اشعار نیز بسیار پیچیده و دقیق است، خود پس از فراغت از نظم به شرح ابیات پرداخته كه اكنون آن شرح در ذیل منظمومه وی به چاپ رسیده و با نام «شرح اللئالی المنتظمه» موسوم است.
+
بخش دیگر کتاب مربوط به مباحث منطق است.<ref> مرحوم حاجی ابتدا حکمت را نوشته بعد منطق را به آن اضافه کرده است.</ref> نام این بخش «لئالی المنتظمه» و به حق مخزن لؤلؤ و مرجان است. وی در این جا با سردون اشعاری بالغ بر سیصد بیت دقیق‌ترین مباحث منطق را به نظم درآورده و با زبان فصیح عرب معضلات این علم را بیان کرده است و چون این اشعار نیز بسیار پیچیده و دقیق است، خود پس از فراغت از نظم به شرح ابیات پرداخته که اکنون آن شرح در ذیل منظمومه وی به چاپ رسیده و با نام «شرح اللئالی المنتظمه» موسوم است.
  
مجموع مباحث [[منطق]] و [[فلسفه]] امروزه به نام [[شرح منظومه سبزواری (کتاب)|شرح منظومه سبزواری]] كانون باصفای حوزه‌ها را گرم نگه داشته و علاوه بر این كه نشان می‌دهد حاج ملا هادی عالمی منطقی و فیلسوفی بزرگ بوده، شاعری زبردست و توانا نیز بوده است.
+
مجموع مباحث [[منطق]] و [[فلسفه]] امروزه به نام [[شرح منظومه سبزواری (کتاب)|شرح منظومه سبزواری]] کانون باصفای حوزه‌ها را گرم نگه داشته و علاوه بر این که نشان می‌دهد حاج ملا هادی عالمی منطقی و فیلسوفی بزرگ بوده، شاعری زبردست و توانا نیز بوده است.
  
'''<I>2. دیوان حاج ملا هادی:</I>'''
+
'''<I>۲. دیوان حاج ملا هادی:</I>'''
  
 
حاج ملاهادی [[غزل]] های حکمی و [[عرفان|عرفانی]] نیز سروده است و در [[شعر]] "اسرار"[[ تخلص]] می کرد.  
 
حاج ملاهادی [[غزل]] های حکمی و [[عرفان|عرفانی]] نیز سروده است و در [[شعر]] "اسرار"[[ تخلص]] می کرد.  
این كتاب كه اشعارش بالغ بر هزار بیت است، غزلیات و [[رباعی|رباعیات]] بسیار زبیای عرفانی را دربر گرفته است و نشان می‌دهد كه این عالم بزرگوار در فن شعر و ادب نیز توانایی كامل داشته است. در قسمتی از اشعارش كه نكات عرفانی دربر داشته، می‌خوانیم:
+
این [[دیوان (شعر)|دیوان]] که اشعارش بالغ بر هزار بیت است، غزلیات و [[رباعی|رباعیات]] بسیار زبیای عرفانی را دربر گرفته است و نشان می‌دهد که این عالم بزرگوار در فن شعر و ادب نیز توانایی کامل داشته است. در قسمتی از اشعارش که نکات عرفانی دربر داشته، می‌خوانیم:
 +
{{بیت|شورش عشق تو در هیچ سری نیست که نیست|منظر روی تو زیب نظری نیست که نیست}}
 +
{{بیت|ز فغانم ز فراق رخ و زلفت به فغان|سگ کویت همه شب تا سحری نیست که نیست}}
 +
{{بیت|نه همین از غم او سینه ما صد چاک است|داغ او لاله صفت بر جگری نیست که نیست}}
 +
{{بیت|موسی ای نیست که دعوی انا الحق شنود|ورنه این زمزمه‌اندر شجری نیست که نیست}}
 +
{{بیت|گوش «اسرار» شنو نیست وگرنه اسرار|برش از عالم معنی خبری نیست که نیست<ref> دیوان اشعار حاج ملا هادی سبزواری.</ref>}}
  
{{بیت|شورش عشق تو در هیچ سری نیست كه نیست|منظر روی تو زیب نظری نیست كه نیست}}
+
'''<I>۳. اسرار الحکم فی المفتتح المغتتم:</I>'''
{{بیت|ز فغانم ز فراق رخ و زلفت به فغان|سگ كویت همه شب تا سحری نیست كه نیست}}
 
{{بیت|نه همین از غم او سینه ما صد چاك است|داغ او لاله صفت بر جگری نیست كه نیست}}
 
{{بیت|موسی ای نیست كه دعوی انا الحق شنود|ورنه این زمزمه‌اندر شجری نیست كه نیست}}
 
{{بیت|گوش «اسرار» شنو نیست وگرنه اسرار|برش از عالم معنی خبری نیست كه نیست<ref> دیوان اشعار حاج ملا هادی سبزواری.</ref>}}
 
  
'''<I>3. اسرار الحكم فی المفتتح المغتتم:</I>'''
+
حکیم بزرگوار این اثر نفیس را در دو بخش تنظیم کرده است. در بخش اول آن که مربوط به [[حکمت|حکمت]] نظری است. حکمت را پس از مقدمه در اثبات [[واجب الوجود]] و مباحث [[توحید]] آغاز و به دنبال آن مباحث [[معاد]] و [[نبوت]] و [[امامت]] را به طور استدلالی دنبال کرده است و با آوردن ادله‌ای در اثبات امامت [[امام مهدی]] عجل الله تعالی فرجه الشریف این بخش را به پایان برده است.  
  
حكیم بزرگوار این اثر نفیس را در دو بخش تنظیم كرده است. در بخش اول آن كه مربوط به [[حکمت|حكمت]] نظری است. حكمت را پس از مقدمه در اثبات [[واجب الوجود]] و مباحث [[توحید]] آغاز و به دنبال آن مباحث [[معاد]] و [[نبوت]] و [[امامت]] را به طور استدلالی دنبال كرده است و با آوردن ادله‌ای در اثبات امامت [[امام مهدی]] عجل الله تعالی فرجه الشریف این بخش را به پایان برده است.  
+
در بخش دوم کتاب که در حکمت عملی است، پس از مقدمه، فلسفه تفاوت بلوغ زن و مرد را مطرح ساخته و بر آن چهار دلیل اقامه کرده و به دنبال آن بحث [[طهارت]] و اسرار [[نجاسات|نجاست]] را بیان فرموده و با طرح مباحث [[نماز]] و [[زکات]] و [[روزه]] این بخش را نیز به پایان برده است.
  
در بخش دوم كتاب كه در حكمت عملی است، پس از مقدمه، فلسفه تفاوت بلوغ زن و مرد را مطرح ساخته و بر آن چهار دلیل اقامه كرده و به دنبال آن بحث [[طهارت]] و اسرار [[نجاسات|نجاست]] را بیان فرموده و با طرح مباحث [[نماز]] و [[زكات]] و [[روزه]] این بخش را نیز به پایان برده است.
+
حکیم در این کتاب از سایر ابواب فقه سخنی به میان نیاورده و در آخر کتاب اشاره کرده که چون ما در کتاب نبراس سایر ابواب را به نظم درآورده‌ایم از طرح آن در اینجا خودداری نمودیم. این کتاب نشان می‌دهد که حکیم علاوه بر [[فلسفه]] در علوم مختلف از جمله [[فقه]] تبحر داشته است:
  
حكیم در این كتاب از سایر ابواب فقه سخنی به میان نیاورده و در آخر كتاب اشاره كرده كه چون ما در كتاب نبراس سایر ابواب را به نظم درآورده‌ایم از طرح آن در اینجا خودداری نمودیم. این كتاب نشان می‌دهد كه حكیم علاوه بر [[فلسفه]] در علوم مختلف از جمله [[فقه]] تبحر داشته است:
+
'''<I>۴. شرح فارسی بر برخی از ابیات مشکل مثنوی مولانا</I>'''
  
'''<I>4. شرح فارسی بر برخی از ابیات مشكل مثنوی مولانا</I>'''
+
'''<I>۵. مفتاح الفلاح و مصباح النجاح:</I>'''
 
 
'''<I>5. مفتاح الفلاح و مصباح النجاح:</I>'''
 
  
 
شرح دعای شریف صباح منسوب به مولی الموحدین [[امیرالمومنین]] علیه‌السلام است.
 
شرح دعای شریف صباح منسوب به مولی الموحدین [[امیرالمومنین]] علیه‌السلام است.
  
'''<I>6. شرح الاسماء:</I>'''
+
'''<I>۶. شرح الاسماء:</I>'''
  
شرح [[دعای جوشن كبیر]] است.
+
شرح [[دعای جوشن کبیر]] است.
  
'''<I>7. النبراس فی اسرار الاساس:</I>'''
+
'''<I>۷. النبراس فی اسرار الاساس:</I>'''
  
یك دوره [[فقه]] به طور خلاصه در قالب نظم ریخته شده و با اسرار و حكمت بیان شده است.
+
یک دوره [[فقه]] به طور خلاصه در قالب نظم ریخته شده و با اسرار و حکمت بیان شده است.
  
'''<I>8. راح قراح و كتاب رحیق در علم بدیع</I>'''
+
'''<I>۸. راح قراح و کتاب رحیق در علم بدیع</I>'''
  
'''<I>9. حاشیه بر الشواهد الربوبیه فی المناهج السلوكیه:</I>'''
+
'''<I>۹. حاشیه بر الشواهد الربوبیه فی المناهج السلوکیه:</I>'''
  
[[الشواهد الربوبیه (کتاب)|الشواهد الربوبیه]] اثر نفیس مرحوم صدرالحكماء المتألهین [[ملاصدرا|ملا صدرالدین شیرازی]].
+
[[الشواهد الربوبیه (کتاب)|الشواهد الربوبیه]] اثر نفیس مرحوم صدرالحکماء المتألهین [[ملاصدرا|ملا صدرالدین شیرازی]].
  
'''<I>10. حاشیه بر [[اسفار اربعه (کتاب)|اسفار اربعه]] ملاصدرالدین شیرازی</I>'''
+
'''<I>۱۰. حاشیه بر [[اسفار اربعه (کتاب)|اسفار اربعه]] ملاصدرالدین شیرازی</I>'''
  
'''<I>11. حواشی بر كتاب مفاتیح الغیب ملا صدرالدین شیرازی</I>'''
+
'''<I>۱۱. حواشی بر کتاب مفاتیح الغیب ملا صدرالدین شیرازی</I>'''
  
'''<I>12. حاشیه بر مبدأ و معاد صدرالدین شیرازی:</I>'''
+
'''<I>۱۲. حاشیه بر مبدأ و معاد صدرالدین شیرازی:</I>'''
  
 
البته نسبت به سه حاشیه قبل مختصرتر می‌باشد.
 
البته نسبت به سه حاشیه قبل مختصرتر می‌باشد.
  
'''<I>13. حاشیه بر شرح سیوطی لابن مالك</I>'''  
+
'''<I>۱۳. حاشیه بر شرح سیوطی لابن مالک:</I>'''  
  
 
در علم [[علم نحو|نحو]] است.
 
در علم [[علم نحو|نحو]] است.
  
'''<I>14. حاشیه بر كتاب «شوارق»:</I>'''
+
'''<I>۱۴. حاشیه بر کتاب «شوارق»:</I>'''
  
اثر [[ملا عبدالرزاق لاهیجی]] (در حكمت).
+
«شوارق» اثر [[ملا عبدالرزاق لاهیجی]] (در حکمت).
  
'''<I>15. هدایه الطالبین فی معرفه الانبیاء والائمه المعصومین</I>'''.
+
'''<I>۱۵. هدایه الطالبین فی معرفه الانبیاء والائمه المعصومین</I>'''.
  
 
==صفات اخلاقی==
 
==صفات اخلاقی==
  
حكیم با همه شخصیت علمی خویش روح بلندی داشت و زندگی را تنها از دریچه [[حكمت]] و [[فلسفه]] نمی‌نگریست؛ به گونه‌ای كه گاهی هم‌صحبتی با فقرا و همنشینی با طبقات دیگر جامعه را مغتنم می‌شمرد. [[زهد|زاهدانه]] می‌زیست و به اشراف و حتی شخص شاه نیز بی‌توجه بود. نقل می‌كنند كه روزی ناصرالدین شاه در سبزوار به خانه وی آمد و او با غذای ساده خود از شاه پذیرایی كرد و در مقابل اصرار شاه هیچ چیز از وی قبول ننمود.
+
حکیم ملا هادی با همه شخصیت علمی خویش روح بلندی داشت و زندگی را تنها از دریچه [[حکمت]] و [[فلسفه]] نمی‌نگریست؛ به گونه‌ای که گاهی هم‌صحبتی با فقرا و همنشینی با طبقات دیگر جامعه را مغتنم می‌شمرد. [[زهد|زاهدانه]] می‌زیست و به اشراف و حتی شخص شاه نیز بی‌توجه بود. نقل می‌کنند که روزی ناصرالدین شاه در سبزوار به خانه وی آمد و او با غذای ساده خود از شاه پذیرایی کرد و در مقابل اصرار شاه هیچ چیز از وی قبول ننمود.
  
وی باغ انگوری داشت كه با دسترنج خود از آن محصول بر‌می‌داشت و همه ساله به هنگام فصل برداشت ابتدا سهمی را بین نیازمندان تقسیم می‌كرد و سپس دوستان خویش را به همراه طلاب علوم دینی به آن جا دعوت می‌نمود تا حاصل دسترنج خود را با دیگران مصرف كند.<ref> مطلع الشمس، ج ص 984.</ref>  
+
وی باغ انگوری داشت که با دسترنج خود از آن محصول بر‌می‌داشت و همه ساله به هنگام فصل برداشت ابتدا سهمی را بین نیازمندان تقسیم می‌کرد و سپس دوستان خویش را به همراه طلاب علوم دینی به آن جا دعوت می‌نمود تا حاصل دسترنج خود را با دیگران مصرف کند.<ref> مطلع الشمس، ج ۳، ص ۹۸۴.</ref>  
  
حكیم خود در دوران زندگی كار می‌كرد و بسیار اشتیاق داشت كه از دسترنج خود استفاده كند. وی از [[بیت المال|بیت‌المال]] هیچ ارتزاق نمی‌كرد.<ref> همان.</ref> او در تمام مدت عمر در یك خانه بسیار ساده زیست. دارایی حكیم منحصر به یك جفت گاو و یك باغچه بود. او هر آن چه را كه مورد نیاز بود، با دسترنج خود بدست می‌آورد و نان سالیانه خود را با زراعتی كه خود آن را به عهده داشت مهیا می‌كرد، قسمتی از مجموع این درآمدها را برای امرار معاش خویش و باقیمانده را بین فقرا و نیازمندان تقسیم می‌نمود.<ref> همان.</ref>
+
حکیم خود در دوران زندگی کار می‌کرد و بسیار اشتیاق داشت که از دسترنج خود استفاده کند. وی از [[بیت المال|بیت‌المال]] هیچ ارتزاق نمی‌کرد.<ref> همان.</ref> او در تمام مدت عمر در یک خانه بسیار ساده زیست. دارایی حکیم منحصر به یک جفت گاو و یک باغچه بود. او هر آن چه را که مورد نیاز بود، با دسترنج خود بدست می‌آورد و نان سالیانه خود را با زراعتی که خود آن را به عهده داشت مهیا می‌کرد، قسمتی از مجموع این درآمدها را برای امرار معاش خویش و باقیمانده را بین فقرا و نیازمندان تقسیم می‌نمود.<ref> همان.</ref>
  
 
==وفات==
 
==وفات==
  
مرحوم حكیم سبزواری در عصر روز بیست و هشتم [[ذی الحجه]] سال 1289 قمری دارفانی را وداع گفت و جامعه مسلمانان و حوزه‌های علمی را در ماتم فرو برد. پیكر پاك و مطهر آن عالم فرزانه با شركت اقشار مختلف مردم سبزوار، [[تشییع جنازه|تشییع]] شد و در بیرون دروازه سبزوار به نام دروازه نیشابور<ref> این محله اكنون مركز شهر واقع شده است.</ref> (معروف به فلكه زند) دفن گردید.
+
مرحوم حکیم سبزواری در عصر روز بیست و هشتم [[ذی الحجه]] سال ۱۲۸۹ قمری دار فانی را وداع گفت و جامعه مسلمانان و حوزه‌های علمی را در ماتم فرو برد. پیکر پاک و مطهر آن عالم فرزانه با شرکت اقشار مختلف مردم سبزوار، [[تشییع جنازه|تشییع]] شد و در بیرون دروازه سبزوار به نام دروازه نیشابور<ref> این محله اکنون مرکز شهر واقع شده است.</ref> (معروف به فلکه زند) دفن گردید.
  
مرحوم میرزا یوسف فرزند میرزا حسن مستوفی الممالك وزیر اعظم [[ایران]] در سال 1300 قمری آرامگاهی در آنجا احداث نمود که در اطراف صحن آن حجره‌های متعددی برای سكونت زوار ساخته بودند.
+
مرحوم میرزا یوسف فرزند میرزا حسن مستوفی الممالک وزیر اعظم [[ایران]] در سال ۱۳۰۰ قمری آرامگاهی در آنجا احداث نمود که در اطراف صحن آن حجره‌های متعددی برای سکونت زوار ساخته بودند.
  
 
==پانویس==
 
==پانویس==
سطر ۱۷۶: سطر ۱۷۵:
 
==منابع==
 
==منابع==
  
*تلخيص از مجموعه گلشن ابرار، جلد زندگی نامه "حاج ملاهادی سبزواری" از سيد حسين قريشي.
+
*تلخیص از مجموعه [[گلشن ابرار (کتاب)|گلشن ابرار]]، جلد ۱، زندگی نامه "حاج ملاهادی سبزواری" از سید حسین قریشی.
*حاج ملاهادی سبزواری، [http://www.tahoordanesh.com/page.php?pid=11275 دايرة المعارف طهور]، بازیابی: 25 اسفند 1392.
+
*حاج ملاهادی سبزواری، [http://www.tahoordanesh.com/page.php?pid=11275 دایرة المعارف طهور]، بازیابی: ۲۵ اسفند ۱۳۹۲.
*آرامگاه حاج ملاهادي سبزواري، [http://razavi-chto.ir/?portal=MainPortal&modules=pages&ref=64 اداره کل میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان خراسان رضوی]، بازیابی: 25 اسفند 1392.
+
*آرامگاه حاج ملاهادی سبزواری، [http://razavi-chto.ir/?portal=MainPortal&modules=pages&ref=64 اداره کل میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان خراسان رضوی]، بازیابی: ۲۵ اسفند ۱۳۹۲.
 
*[http://fa.wikishia.net/view/%D9%85%D9%84%D8%A7_%D9%87%D8%A7%D8%AF%DB%8C_%D8%B3%D8%A8%D8%B2%D9%88%D8%A7%D8%B1%DB%8C ملا هادی سبزواری، ویکی شیعه].
 
*[http://fa.wikishia.net/view/%D9%85%D9%84%D8%A7_%D9%87%D8%A7%D8%AF%DB%8C_%D8%B3%D8%A8%D8%B2%D9%88%D8%A7%D8%B1%DB%8C ملا هادی سبزواری، ویکی شیعه].
  

نسخهٔ ‏۹ سپتامبر ۲۰۲۰، ساعت ۰۷:۱۲


حکیم حاج ملا هادی سبزواری (۱۲۱۲-۱۲۸۹ ق)، عارف، فیلسوف و شاعر مشهور شیعه در دوران قاجاریه است. کتاب منظومه و شرح منظومه او از مهمترین آثار در حوزه منطق و حکمت است که در زمره کتب درسی حوزه‌های علمیه قرار دارد. آخوند خراسانی از شاگردان مبرز حکیم سبزواری است.

۲۰۰px
نام کامل ملا هادی سبزواری
زادروز ۱۲۱۲ قمری
زادگاه سبزوار
وفات ۱۲۸۹ قمری
مدفن سبزوار

Line.png

اساتید

ملا علی نوری اصفهانی، شیخ محمدتقی اصفهانی، محمدابراهیم کرباسی،...

شاگردان

آخوند خراسانی، ملا محمدکاظم سبزواری، میرزا حسین مجتهد سبزواری، ...

آثار

منظومه و شرح منظومه، دیوان حاج ملا هادی، اسرار الحکم، حاشیه بر اسفار اربعه، ...

ولادت

ملا هادی در سال ۱۲۱۲ ق. در شهر سبزوار به دنیا آمد. پدر او حاج میرزا مهدی از تجار سبزوار و از خیرین آن شهر بود که مسجد و آب انبار متصل به هم واقع در کوچه «حمام حکیم» یکی از آثار به جا مانده از اوست.[۱] ملا هادی هفت ساله بود که پدرش از دنیا رفت و سرپرستی اش را پسر عمه او ملاحسین سبزواری بر عهده گرفت.

تحصیلات و اساتید

ملاهادی هشت سال داشت که به جمع محصلان علوم مقدماتی پیوست و در اوان نوجوانی ادبیات عرب را فراگرفت [۲] و در ده سالگی به همراه ملاحسین سبزواری راهی مشهد شده و در حوزه علمیه مشهد مشغول به تحصیل شد. او ده سال در کنار بارگاه امام رضا علیه‌السلام به تحصیل پرداخت. سپس شهرت حکمای اصفهان او را برای تحصیل عرفان و فلسفه به اصفهان کشانید.

حضور ملا هادی در حوزه اصفهان از روزی آغاز شد که وی در سفر حج از راه اصفهان گذر می‌کرد و چون هنوز موسم حج نبود مدتی در این شهر اقامت گزید. در حوزه پررونق اصفهان آن زمان، استادانی چون حاج شیخ محمدتقی مؤلف کتاب هدایة المسترشدین و حاج محمدابراهیم کلباسی نگارنده کتاب اشارات الاصول و آیت الله ملا اسماعیل کوشکی در آن، محفل درس و بحث علمی داشتند.

ملا هادی چند وقتی به درس آیت الله کوشکی رفت و احساس کرد این درس برایش چون گمشده گرانقیمتی بوده که اکنون بدان دست یافته است. بیان شیوا و عمق معلومات استاد وی را هر روز شیفته‌تر می‌نمود. از همین رو تصمیم گرفت سفر حج خود را به سفر در سلوک دانش و معارف تبدیل کند و در اصفهان ماندگار شود. سفر ملا هادی به هشت سال اقامت در اصفهان انجامید و در این مدت خود را به زیور دانش و معارف آراست و به برکت بزرگان آن سامان در علم حکمت افق‌های جدیدی فراراهش گشوده گردید. ملا هادی در سال ۱۲۴۲ به مشهد بازگشت و پنج سال در مدرسه حاج حسن مشغول تدریس شد.

برخی از استادان ملا هادی سبزواری در دوران تحصیلش عبارتند از:

۱. حاج ملا حسین سبزواری:

حکیم سبزواری پس از برشمردن عظمت این استاد می‌گوید: «...مرا از سبزوار به مشهد مقدس حرکت داد و آن جناب انزوا و تقلیل غذا و عفاف و اجتناب از محرمات و مکروهات و مواظبت بر فرایض و نوافل را مراقب بود و داعی را هم در این‌ها چون در یک حجره بودیم سهم و مشارکت داشت و کینونت ما بدین سیاق طولی نکشید و سنواتی ریاضات و تسلیمیتی داشتم و آن مرحوم استاد ما بود در علوم عربیه و فقهیه و اصولیه ولی با آن که خود کلام حکمت دیده بود و شوق و استعداد هم در ما می‌دید نمی‌گفت مگر منطق و قلیلی از ریاضی پس عشره کامله را با آن مرحوم در جوار معصوم به سر بردم...».[۳]

۲. حاج محمدابراهیم کرباسی (۱۱۸۰ـ ۱۲۶۲ ق):

او از محضر سید بحرالعلوم و شیخ جعفر کاشف الغطاء و سید علی طباطبایی استفاده برده و پس از بازگشت به وطن عمر خویش را با کمال زهد و احتیاط و قناعت سپری نمود. تألیفات مشهور این عالم با ورع عبارت است از: اشارات الاصول، الایقاظات، شوارع الهدایه الی شرح الکفایه (در شرح کفایه محقق سبزواری)، منهاج الهدایه الی احکام الشریعه و...[۴]

۳. شیخ محمدتقی اصفهانی، معروف به صاحب هدایه المسترشیدن (متوفی ۱۲۴۸ ق):

تبحر او در علم اصول فقه به حدی بوده که وی را به رئیس الاصولیین خطاب می‌کردند. او در محضر استادان بزرگی همچون علامه سید مهدی بحرالعلوم و سید علی صاحب ریاض و سید محسن کاظمینی رشد کرده است. تألیفات مشهور او عبارت است از تقریرات سید بحرالعلوم، حجة المظنه، شرح الاسماء الحسنی و هدایة المسترشدین.[۵]

۴. ملا علی مازندرانی نوری اصفهانی (متوفی ۱۲۴۶ ق):

ملا علی نوری از محضر علمای مازندران و قزوین استفاده کرده و کلام و حکمت را نزد آقا محمد بیدآبادی آموخته بود. تفسیر سوره اخلاص، حاشیه اسفار ملاصدرا و حاشیه مشاعر ملاصدرا از جمله تألیفات مشهور این عالم بزرگوار می‌باشد.

۵. ملا اسماعیل کوشکی:

او همیشه پس از فراغت از تدریس با تنی چند از شاگردان خود در حوزه درس ملا علی نوری حاضر می‌شد. حاشیه اسفار ملاصدرا، حاشیه شوارق ملا عبدالرزاق لاهیجی، حاشیه مشاعر ملاصدرا و شرح عرشیه ملاصدرا از جمله تألیفات این عالم فرزانه است.[۶]

تدریس و شاگردان

حکیم سبزواری علاوه بر حوزه علمیه کرمان، نزدیک چهل سال در حوزه علمیه مشهد به تدریس پرداخته و حاصل این تلاش پرورش شاگردان بسیاری بوده است. در این جا تنها به اسامی تنی چند از آنان اشاره می‌شود:

  1. آخوند ملا محمد فرزند ارشد حکیم
  2. آخوند ملا محمدکاظم خراسانی مؤلف «کفایه الاصول»
  3. ملا محمدکاظم سبزواری
  4. آقا شیخ علی فاضل تبتی
  5. شاهزاده جناب
  6. آیت الله حاج میرزا حسین مجتهد سبزواری
  7. ملا علی سمنانی
  8. آقا سید احمد رضوی پیشاوری هندی
  9. ملا عبدالکریم قوچانی
  10. شیخ ابراهیم طهرانی معروف به شیخ معلم
  11. ملا محمدصادق حکیم
  12. شیخ محمدحسین معروف به جرجیس
  13. آقا حسین ابن ملا زین‌العابدین
  14. میرزا اسماعیل ملقب به افتخار الحکماء طالقانی
  15. میرزا علی‌نقی ملقب به صدرالعلماء سبزواری
  16. سید عبدالغفور جهرمی
  17. میرزا حسین امام جمعه کرمانی
  18. آیت الله حاج میرزا ابوطالب زنجانی
  19. حاج شیخ ملا اسماعیل عارف بجنوردی
  20. حاج میرزا حسن حکیم داماد حاج ملا هادی
  21. وثوق الحکماء سبزواری
  22. حاج ملا اسماعیل ابن حاج علی‌اصغر سبزواری
  23. میرزا اسدالله سبزواری
  24. شیخ عبدالاعلی سبزواری
  25. شیخ علی‌اصغر سبزواری
  26. فاضل صد خرومی سبزواری
  27. میرزا ابراهیم شریعتمدار سبزواری
  28. فاضل مغیثه‌ای سبزواری
  29. سید عبدالرحیم سبزواری
  30. ملا محمدرضا سبزواری متخلص به روغنی
  31. ملا محمدصادق صباغ کاشانی
  32. شیخ محمد ابن ملا اسماعیل کاشانی
  33. میرزا آقا حکیم دارابی
  34. آقا میرزا محمد یزدی معروف به فاضل یزدی
  35. ملا غلامحسین شیخ الاسلام
  36. میرزا عباس حکیم[۷]

آثار و تألیفات

عظمت تألیفات حکیم سبزواری بر اهل دانش و حکمت پوشیده نیست و ما در این جا با بررسی آثار ارزشمند وی، گوشه‌ای از افق فکری و وسعت علمی ایشان را معرفی می‌کنیم:

۱. منظومه و شرح منظومه:

این اثر نفیس و کم‌نظیر حاصل تلاش بیش از بیست سال از عمر بابرکت حکیم در سنین جوانی است.[۸] مؤلف خود در آخر کتاب تاریخ شروع را سال ۱۲۴۰ قمری و زمان ختم آن را سال ۱۲۶۱ قرمی یاد کرده است. حاج ملا هادی پس از فراغت از تألیف منظومه و شرح آن، ابتدا خود به تدریس آن پرداخته و پس از پایان دوره اول آن فرزند بزرگ حکیم، آخوند ملا محمد تدریس مجدد آن را برای شیفتگان حکمت به عهده گرفته است.[۹]

در اهمیت این کتاب شریف همین بس که از زمان تألیف تاکنون همواره در حوزه‌های علمیه و حتی در عصر حکیم در مرکز علوم عقلی تهران جزو کتاب‌های درسی بوده است.[۱۰] شرح منظومه که اکنون چون ستاره‌ای پرفروغ در محافل علمی و فکری می‌درخشد حاوی دو علم منطق و حکمت می‌باشد. حکیم در بخش حکمت که نام آن را «غُررُالفرائد» گذاشته است، با طبع روان خویش بیش از هزار بیت شعر پیرامون حکمت سروده و در آن به بررسی مسائل مهم فلسفه پرداخته است و چون این بخش دارای مفاهیم بسیار دقیق فلسفی بوده، پس از فراغت از نظم آن خود به شرحش پرداخته است.

بخش دیگر کتاب مربوط به مباحث منطق است.[۱۱] نام این بخش «لئالی المنتظمه» و به حق مخزن لؤلؤ و مرجان است. وی در این جا با سردون اشعاری بالغ بر سیصد بیت دقیق‌ترین مباحث منطق را به نظم درآورده و با زبان فصیح عرب معضلات این علم را بیان کرده است و چون این اشعار نیز بسیار پیچیده و دقیق است، خود پس از فراغت از نظم به شرح ابیات پرداخته که اکنون آن شرح در ذیل منظمومه وی به چاپ رسیده و با نام «شرح اللئالی المنتظمه» موسوم است.

مجموع مباحث منطق و فلسفه امروزه به نام شرح منظومه سبزواری کانون باصفای حوزه‌ها را گرم نگه داشته و علاوه بر این که نشان می‌دهد حاج ملا هادی عالمی منطقی و فیلسوفی بزرگ بوده، شاعری زبردست و توانا نیز بوده است.

۲. دیوان حاج ملا هادی:

حاج ملاهادی غزل های حکمی و عرفانی نیز سروده است و در شعر "اسرار"تخلص می کرد. این دیوان که اشعارش بالغ بر هزار بیت است، غزلیات و رباعیات بسیار زبیای عرفانی را دربر گرفته است و نشان می‌دهد که این عالم بزرگوار در فن شعر و ادب نیز توانایی کامل داشته است. در قسمتی از اشعارش که نکات عرفانی دربر داشته، می‌خوانیم:

شورش عشق تو در هیچ سری نیست که نیست منظر روی تو زیب نظری نیست که نیست

ز فغانم ز فراق رخ و زلفت به فغان سگ کویت همه شب تا سحری نیست که نیست

نه همین از غم او سینه ما صد چاک است داغ او لاله صفت بر جگری نیست که نیست

موسی ای نیست که دعوی انا الحق شنود ورنه این زمزمه‌اندر شجری نیست که نیست

گوش «اسرار» شنو نیست وگرنه اسرار برش از عالم معنی خبری نیست که نیست[۱۲]

۳. اسرار الحکم فی المفتتح المغتتم:

حکیم بزرگوار این اثر نفیس را در دو بخش تنظیم کرده است. در بخش اول آن که مربوط به حکمت نظری است. حکمت را پس از مقدمه در اثبات واجب الوجود و مباحث توحید آغاز و به دنبال آن مباحث معاد و نبوت و امامت را به طور استدلالی دنبال کرده است و با آوردن ادله‌ای در اثبات امامت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف این بخش را به پایان برده است.

در بخش دوم کتاب که در حکمت عملی است، پس از مقدمه، فلسفه تفاوت بلوغ زن و مرد را مطرح ساخته و بر آن چهار دلیل اقامه کرده و به دنبال آن بحث طهارت و اسرار نجاست را بیان فرموده و با طرح مباحث نماز و زکات و روزه این بخش را نیز به پایان برده است.

حکیم در این کتاب از سایر ابواب فقه سخنی به میان نیاورده و در آخر کتاب اشاره کرده که چون ما در کتاب نبراس سایر ابواب را به نظم درآورده‌ایم از طرح آن در اینجا خودداری نمودیم. این کتاب نشان می‌دهد که حکیم علاوه بر فلسفه در علوم مختلف از جمله فقه تبحر داشته است:

۴. شرح فارسی بر برخی از ابیات مشکل مثنوی مولانا

۵. مفتاح الفلاح و مصباح النجاح:

شرح دعای شریف صباح منسوب به مولی الموحدین امیرالمومنین علیه‌السلام است.

۶. شرح الاسماء:

شرح دعای جوشن کبیر است.

۷. النبراس فی اسرار الاساس:

یک دوره فقه به طور خلاصه در قالب نظم ریخته شده و با اسرار و حکمت بیان شده است.

۸. راح قراح و کتاب رحیق در علم بدیع

۹. حاشیه بر الشواهد الربوبیه فی المناهج السلوکیه:

الشواهد الربوبیه اثر نفیس مرحوم صدرالحکماء المتألهین ملا صدرالدین شیرازی.

۱۰. حاشیه بر اسفار اربعه ملاصدرالدین شیرازی

۱۱. حواشی بر کتاب مفاتیح الغیب ملا صدرالدین شیرازی

۱۲. حاشیه بر مبدأ و معاد صدرالدین شیرازی:

البته نسبت به سه حاشیه قبل مختصرتر می‌باشد.

۱۳. حاشیه بر شرح سیوطی لابن مالک:

در علم نحو است.

۱۴. حاشیه بر کتاب «شوارق»:

«شوارق» اثر ملا عبدالرزاق لاهیجی (در حکمت).

۱۵. هدایه الطالبین فی معرفه الانبیاء والائمه المعصومین.

صفات اخلاقی

حکیم ملا هادی با همه شخصیت علمی خویش روح بلندی داشت و زندگی را تنها از دریچه حکمت و فلسفه نمی‌نگریست؛ به گونه‌ای که گاهی هم‌صحبتی با فقرا و همنشینی با طبقات دیگر جامعه را مغتنم می‌شمرد. زاهدانه می‌زیست و به اشراف و حتی شخص شاه نیز بی‌توجه بود. نقل می‌کنند که روزی ناصرالدین شاه در سبزوار به خانه وی آمد و او با غذای ساده خود از شاه پذیرایی کرد و در مقابل اصرار شاه هیچ چیز از وی قبول ننمود.

وی باغ انگوری داشت که با دسترنج خود از آن محصول بر‌می‌داشت و همه ساله به هنگام فصل برداشت ابتدا سهمی را بین نیازمندان تقسیم می‌کرد و سپس دوستان خویش را به همراه طلاب علوم دینی به آن جا دعوت می‌نمود تا حاصل دسترنج خود را با دیگران مصرف کند.[۱۳]

حکیم خود در دوران زندگی کار می‌کرد و بسیار اشتیاق داشت که از دسترنج خود استفاده کند. وی از بیت‌المال هیچ ارتزاق نمی‌کرد.[۱۴] او در تمام مدت عمر در یک خانه بسیار ساده زیست. دارایی حکیم منحصر به یک جفت گاو و یک باغچه بود. او هر آن چه را که مورد نیاز بود، با دسترنج خود بدست می‌آورد و نان سالیانه خود را با زراعتی که خود آن را به عهده داشت مهیا می‌کرد، قسمتی از مجموع این درآمدها را برای امرار معاش خویش و باقیمانده را بین فقرا و نیازمندان تقسیم می‌نمود.[۱۵]

وفات

مرحوم حکیم سبزواری در عصر روز بیست و هشتم ذی الحجه سال ۱۲۸۹ قمری دار فانی را وداع گفت و جامعه مسلمانان و حوزه‌های علمی را در ماتم فرو برد. پیکر پاک و مطهر آن عالم فرزانه با شرکت اقشار مختلف مردم سبزوار، تشییع شد و در بیرون دروازه سبزوار به نام دروازه نیشابور[۱۶] (معروف به فلکه زند) دفن گردید.

مرحوم میرزا یوسف فرزند میرزا حسن مستوفی الممالک وزیر اعظم ایران در سال ۱۳۰۰ قمری آرامگاهی در آنجا احداث نمود که در اطراف صحن آن حجره‌های متعددی برای سکونت زوار ساخته بودند.

پانویس

  1. ملا هادی سبزواری، ویکی شیعه، بازیابی:۱۹ فروردین ۱۳۹۶
  2. شرح زندگانی حاج ملا هادی سبزواری، ولی‌الله اسراری، ص۱.
  3. بنیاد حکمت سبزواری، ص ۲۱.
  4. ریحانه الادب، محمدعلی مدرس تبریزی، ج ۲.
  5. همان.
  6. همان.
  7. شرح زندگانی حاج ملا هادی، ص ۵۳ـ۷۰؛ مجموعه رسائل فارسی حاج ملا هادی سبزواری، جلال الدین آشتیانی، ص ۶۵ـ۷۸؛ تاریخ حکما و عرفاء متاخرین صدرالمتالهین، منوچهر صدوقی سها، ص ۱۲۱ـ۱۲۸.
  8. مجموعه رسائل حاج ملا هادی، ص ۴۹.
  9. شرح زندگانی حاج ملا هادی، اسرار، ص ۴۱.
  10. مجموعه رسائل حاج ملا هادی، ص ۴۹.
  11. مرحوم حاجی ابتدا حکمت را نوشته بعد منطق را به آن اضافه کرده است.
  12. دیوان اشعار حاج ملا هادی سبزواری.
  13. مطلع الشمس، ج ۳، ص ۹۸۴.
  14. همان.
  15. همان.
  16. این محله اکنون مرکز شهر واقع شده است.

منابع