شناسه ناقص است
مقاله مورد سنجش قرار گرفته است

عبادت

از دانشنامه‌ی اسلامی
(تغییرمسیر از نيايش)
پرش به ناوبری پرش به جستجو

«عبادت» در لغت به معنى ذلیل و رام شدن مى باشد، و در اصطلاح به معنی پرستش کردن، بندگى کردن و نهایت تعظیم براى خداى متعال است.

مفهوم عبادت

عبادت نوعى از سپاس و مرتبه والاى آن است، زیرا حقیقت عبادت خضوع است در حد اعلاى آن که با عالى ترین مراحل تعظیم توأم بوده و از این رو تنها کسى مستحق عبادت است که نعمت هاى اساسى و پایه اى مانند آفرینش و زندگى و قدرت از او باشد و جز خداوند متعال کسى بدین امور قادر نباشد. پس عبادت خاص ذات احدیت می باشد.[۱]

«عبادت خدا» دو نوع است: اطاعت از دستورات او در همه شئون زندگى که آن را عبادت عام گویند، و دیگر عبادت بمعنى تذلل توأم با تقدیس و نهایت خضوع، و آن را عبادت خاص نامند مانند نماز و امثال آن.

اقسام عبادت

عبادت سه قسم است:

  • عبادت تكوينى: به این معنا که همه مخلوقات از لحاظ اصل وجود مملوك پروردگارند و خواهى‏ نخواهى وجودشان وابسته به اوست.[۲]  در آیه 93 سوره مریم آمده است: «إِنْ كُلُّ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِلاَّ آتِي الرَّحْمنِ عَبْداً»؛ هيچ كس در آسمان‏ها و زمين نيست، مگر اينكه بنده ‏وار به سوى (خداى) گسترده‏ مهر آيد.
  • عبادت تشريعى: (عبادت رسمى) كه عبارت است از انجام فروع دين و احكامى كه خداوند مقرر فرموده در اوقات سال در شبانه روز قربة الى اللّه انجام شوند مانند نماز، روزه، حج و ...[۲] 
  • عبادت رفتارى: كه مربوط مى‏ شود به روش و منش انسانها كه روش و رفتار خود را در زندگى، براساس اين ديدگاه تنظيم كنند و بدانند كه بنده و مخلوق خدايند و بايد رفتارشان مطابق با اقتضاى بندگى باشد. در نتيجه، بندگان واقعى خدا كسانى ‏اند كه رفتار فردى و اجتماعى خود را براساس بندگى فطرى و تكوينى استوار مى‏ كنند، همانطور كه قرآن كريم در پايان سوره فرقان به صفات و ويژگى‏ هاى اين‏گونه افراد تحت عنوان «عباد الرحمن» اشاره مى ‏كند.[۲]

اصناف مردم نسبت به عبادت‏

در چند روايت به لحاظ انگيزه پرستش، بندگان حق در نوع عبادتشان با اندكى تفاوت در تعبيرها به سه گروه تقسيم شده ‏اند. امير المؤمنين عليه السلام مى‏ فرمايد:«إنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ رَغبَةً فَتِلْكَ عِبَادَةُ الْتُّجَارِ و إنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ رَهْبَةً فَتِلكَ عِبَادَةُ الْعَبيدِ و إنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ شُكْراً فَتِلكَ عِبَادَةُ الأحْرَارِ»[۳]؛ گروهى خدا را به اميد دست يافتن به بهشت پرستيدند و اين پرستش تاجران و بازرگانان است و قومى خدا را به خاطر ترس از دوزخ عبادت كردند و اين عبادت بردگان است و جمعى او را از سر سپاس و شكر بندگى كردند و اين بندگى آزادگان است.

در جای دیگر فرمود:«إلَهى مَا عَبَدْتُكَ خَوْفاً مِنَّ نَارِكَ وَ لا طَمَعاً فِى جَنَّتِكَ وَ لَكِنْ وَجَدْتُكَ أهلًا لِلْعِبَادَةِ فَعَبَدْتُكَ»[۴]؛ معبودا! تو را از ترس دوزخ و طمع به بهشت عبادت نكردم بلكه فقط تو را شايسته عبادت شدن يافتم به اين خاطر به عبادت تو برخاستم.

اين‏ها مراتب و درجاتى است كه در نيت اهل عبادت وجود دارد و بديهى است هر جا معرفت خدا بيشتر و خودخواهى و خود ديدن كمتر باشد نيت بهتر و پاك‏تر و خالص‏تر و عبادت بر پايه آن نيت خالصانه باارزش‏تر است و تكرار و تداوم اين‏گونه عبادت براى روح و جان و قلب و نفس كاربردى قوى‏تر و سازندگى بهتر دارد.[۵]

آثار عبادت

طبق آموزه های قرآن اساس  خلقت انسان بر محوریت عبادت و بندگی خداوند است و سعادت و نیک بختی او در دنیا و آخرت وابسته به این امر است. در آیات قرآن و روایات، برای عبادت خداوند پیامدهای نیکویی بیان شده است از جمله:  

  • رسیدن به خواسته ها: طبق آموزه های دین کسی که خداوند را نیکو عبادت کند خداوند نیز او را برای رسیدن به خواسته های مادی و معنوی اش یاری می نمایند. امام حسین علیه السلام می فرمایند: «مَن عَبَدَ اللّهَ حَقَّ عِبادَتِهِ آتاهُ اللّهُ فَوقَ أمانيهِ و كِفايَتِهِ»[۶]؛ هر كه خدا را چنان كه حق عبادت اوست عبادت كند، خداوند برتر از آرزوها و بيشتر از حدّ كفايتش به او عطا فرمايد.
  • خوش بختی: مسیر کمال و سعادت انسان از عبادت خالصانه ی خداوند می گذرد. امام على عليه السلام :«فازَ بِالسَّعادَةِ مَن أخلَصَ العِبادَةَ»[۷]؛ كسى كه خالصانه عبادت كند، به نيك بختى نايل مى شود.
  • سازندگی فرد و جامعه: عبادت ، حركت در مسير مستقيم الهي است : «وأن اعبدوني هذا صرط مستقيم ». عبادت و توجّه به خدا و پرستش او، چون همراه با ناديده گرفتن هوس ها و تمايلات ، و تفاخر نداشتن نسبت به نژاد و لباس و زبان و زمين و شهر است و انس گرفتن با خدا و دل بستن به بي نهايت قدرت و كمال و تشكر از صاحب نعمت است ، اين مسائل ، در ساختن فكر و زندگی فردی و اجتماعي مردم نقش دارد.عبادت ، هم انسان را به صورت فرد، از بردگي هوس ها و گناهان و شيطان نجات می دهد، و هم يك جامعه عابد، كه خدارا می پرستد، از پرستش طاغوت ها و ستمگران و ابرقدرت ها آزاد می شود.[۸]

آداب و شرایط عبادت

هر نماز و روزه و حج و انفاقی  عبادت نیست. تحقق عبادت خداوند تنها در سایه حفظ شرایط ظاهری و باطنی آن است. از جمله

  • اخلاص در عبادت

بی شک از مهمترین آداب عبادت اخلاص و دوری از شرک و ریا در عبادت است. خداوند ، در تمام اديان آسمانى انسان ها را به بندگى خالصانه و به دور از انحراف ، فرمان داده است.قرآن کریم می فرماید: «وَ ما أُمِرُوا إِلاَّ لِيَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصينَ‏ لَهُ الدِّينَ حُنَفاءَ وَ يُقيمُوا الصَّلاةَ وَ يُؤْتُوا الزَّكاةَ وَ ذلِكَ دينُ الْقَيِّمَةِ»؛ [۹] و به آنها دستورى داده نشده بود جز اينكه خدا را بپرستند در حالى كه دين خود را براى او خالص كنند و از شرك به توحيد بازگردند، نماز را برپا دارند و زكات را بپردازند؛ و اين است آيين مستقيم و پايدار. امام على عليه السلام در این باره می فرمایند: «الإخْلاصُ مِلاكُ العِبادَةِ»[۱۰]؛ اخلاص اساس عبادت است.

  • فروتنی در عبادت

اساس عبادت فروتنی و خشوع در مقابل معبود است. قرآن کریم در وصف اهل ایمان می فرماید: «قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ • الَّذِینَ هُمْ فِی صَلَاتِهِمْ خَاشِعُونَ»[۱۱]؛ مؤمنان رستگار شدند آنها که در نمازشان خشوع دارند.» عبادت، هنگامی ارزشمند است که با توجّه کامل و خشوع انجام پذیرد و گرنه، عبادت سرسری و بدون توجّه، تنها رفع تکلیف است و خاصیّتی ندارد. پيامبر خدا صلى اللَّه عليه وآله می فرمایند: «لا صَلاةَ لِمَن لا يَتَخَشَّعُ في صَلاتِهِ»[۱۲]؛ كسى كه در نماز خود خشوع ندارد نمازش نماز نيست.

  • شناخت

گام اول در عبادت، شناخت خدا است؛ یعنی از معبودی‎ که می‎ خواهیم بپرستیم، شناخت صحیح داشته باشیم و این، برترین نوع شناخت است. کمااینکه رسول خدا در پاسخ کسی که از بهترین اعمال پرسید فرمود: «العِلمُ بِاللّهِ و الفِقهُ في دِينهِ ، و كَرَّرَهُما عَلَيهِ ، فقالَ : يا رَسولَ اللّهِ ، أسألُكَ عَنِ العَمَلِ فتُخبِرُني عَنِ العِلمِ ؟ ! فقالَ : إنَّ العِلمَ يَنفَعُكَ مَعَهُ قَليلُ العَمَلِ، و إنَّ الجَهلَ لا يَنفَعُكَ مَعَهُ كَثيرُ العَمَلِ»[۱۳]؛ بهترین کارها شناخت خدا است، با این علم، کارهای کم و زیاد، برایت سودمند خواهد بود، ولی با جهل، هیچ کاری، خواه کم یا زیاد، برایت فایده‌ای نخواهد داشت». امام رضا عليه السلام نیز فرمود:«أَوَّلُ عِبادَةِ اللّهِ مَعرِفَتُهُ»[۱۴]؛نخستين گام در خداپرستى ، شناخت اوست.

آفات و موانع عبادت

كاشتن نهال ، وقت چندانی نمی برد، ولی به ثمر رساندن و مواظبت از سلامت آن و زدودن آفت ها دشوار است . گاهی گناهان يا حالات ناپسند روحی ، همه نيكي ها را بر باد می دهد. برای تحقق عبادت باید آفات و موانعی که بر سر راه عبادت وجود دارد برطرف نمود. از جمله

  • سستی و تنبلی

یکی از موانع بهره گیری از آثار مثبت عبادت و لذت بردن از آن سستی و تنبلی است. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: «آفَةُ الْعِبَادَةِ الْفَتْرَة»؛[۱۵] آفت عبادت، سستى است.

  • ریا و خودنمایی

یکی دیگر از موانع جدی عبادت ریا و خودنمایی است که نیت عبادت را فاسد کرده و نه تنها آثار مثبت آن را محو می کند خودش گناه است و آثار نامطلوبی را در پی دارد. امام علی علیه السلام فرمودند: «آفةُ الِعبادةِ الرِّياءُ»[۱۶]؛آفت عبادت، رياست.

  • خودپسندی

از آفات بزرگ عبادت خودپسندی و بزرگ پنداشتن عبادت است که از آن با عنوان «عجب» یاد می شود. کسی که دچار عجب شده خود را بابت عبادتی که انجام داده طلبکار خداوند می داند و این با روح عبادت که تواضع است میانه ای ندارد. در حدیث است که: «كَم مِن عابِدٍ أَفسَدَتُه‏ العُجبُ»[۱۷]؛ بسا عابدى كه خودپسندى تباهش ساخت. به همین جهت است که امام سجاد علیه السلام از خودپسندی و غرور به خداوند پناه برده و اینگونه دعا می فرماید:«لَا تُفْسِدْ عِبَادَتِي بِالْعُجْب‏»[۱۸]؛ و عبادتم را به عجب و غرور تباه مكن‏

شرايط كمال عبادات

غير از شرايط صحّت و قبول عبادات كه بيان شد. امورى هم جزء شرايط كمال عبادت است . اين شرايط، نشان دهنده ارزش والاتر و محتواى بهتر و تأثير بيشتر عبادات است . اين شرايط، از اين قرار است:[۸]

  • مشكل تر باشد: هر اندازه انجام یک عبادت دشوارتر باشد نزد خداوند با ارزش تر و اثربخشی آن بیشتر است. برتری پاداش مجاهدان در راه خدا بر دیگران از این باب است. «فَضَّلَ اللَّهُ الُْمجَهِدِينَ عَلَى الْقَعِدِينَ أجْرَاً عَظِيماً» ؛و جهادكنندگان را بر خانه‏نشينانِ [بى‏عُذر] به پاداشى بزرگ برترى داده است. و على عليه السلام فرموده است : «اَفْضَلُ الاعمالِ ما اَكْرَهْتَ نَفْسَكَ عَلَيْهِ»[۱۹]؛ برترين كارها آنست كه خود را بر انجام آن وادار كنى.
  • مهم تر باشد: در انجام كارها، رعايت اهم و مهّم ، نشان عقل و عاقبت انديشى و مصلحت شناسى است و اسلام ، در كارها به آنچه كه لازم تر و مفيدتر و مهم تر است تشويق مى كند، چه در آموختن ، چه در عبادت ، چه در انفاق .پيامبر اسلام فرموده است: «قَليلُ الفِقهِ خَيرٌ مِن كثيرِ العِبادَةِ»[۲۰]؛شخصى كه اندك فقهى بداند بهتر از شخصى است كه بسيار عبادت مى كند [اما اصلاً فقه نمى داند].
  • اثرش پايدارتر باشد: بركت ، آثار فراوان و فوايد ماندگار يك عمل و انسان است . كارى و عبادتى صفت كمال دارد كه آثار آن زودگذر و ناپايدار نباشد.امام علی علیه السلام می فرمایند: «رُبَ‏ يَسِيرٍ أَنْمَى مِنْ كَثِير»؛ چه بسا كارهاى كم وناچيز، كه از كارهاى بسيار رشد ونموّ بيشترى دارد.در حديث ديگرى تعبير يقين آمده است: «اِنّ الْعَمَلَ الدائم الْقَليل عَلى الْيَقينِ، اَفْضَلُ عِنْدَاللّهِ مِنّ العَمَل الكَثير عَلى غَيْرِ يَقينٍ»[۲۱]؛ عمل اندك ولى هميشگى بر اساس يقين ، برتر است نزد خداوند، از كار بسيار بدون يقين و بصيرت .
  • سبقت داشته باشد. در عبادات و كارهاى نيك ، سابقه ارزش دارد و پيشتازى به اينگونه امور، ملاك كمال است . قرآن ، بطور مكرّر، فرمانِ سارعوا و سابقوا دارد. در جايى مى فرمايد: «لاَ يَسْتَوِى مِنكُم مَّنْ أنفَقَ مِن قَبْلِ الْفَتْحِ وَقَتَلَ أوْلََّئِكَ أعْظَمُ دَرَجَه مِّنَ الَّذِينَ أنفَقُواْ مِن بَعْدُ وَقَتَلُواْ وَكُلاًّ وَعَدَ اللّهُ الْحُسْنَى»؛ مسلمانانى كه پيش از فتح مكه ، انفاق و جهاد كردند، پاداش بيشترى دارند از آنانكه پس از فتح مكه انفاق و مبارزه كردند. گرچه خداوند به هر دو گروه ، وعده پاداش داده است .
  • با بصيرت باشدآگاهى عميق و بصيرت و انديشه در دين ، رمز ارزشمندى كارها و عبادات است و بدون آن عمل ، فاقد ارزش لازم است .على عليه السلام مى فرمايد: «اَلا، لا خَيرَ فىِ عِباده لَيْسَ فيها تَفَكُرٌ»[۲۲]؛ عبادت بدون بصيرت و فكر، بى ارزش است.

جلوه ها و مصادیق عبادت

در فرهنگ اسلام ، عبادت فراتر از نمونه هايي چون نماز و روزه است . همه كارهای شايسته ای كه به نفع مردم نيز باشد، عبادت است . به برخي از كارها كه در اسلام ، عبادت به حساب آمده ، اشاره مي كنيم:[۸]

  • تفكر در كار خدا: امام صادق (ع) مي فرمايد: «ليست العبادة كثرة الصلوة والصوم ، انما العبادة التفكر في امراللّه »[۲۳]؛ عبادت ، زياد نماز خواندن و روزه گرفتن نيست ، همانا عبادت ، انديشيدن در امر خداست. تفكري كه انسان را به خدا نزديك و آشنا سازد عبادت به حساب آمده است .
  • كسب و كار: رسول خدا (ص ) فرمود: «العبادة سبعون جزء افضلها طلب الحلال»[۲۴]؛ عبادت ، هفتاد بخش است ، برترين آنها طلب حلال و به دنبال روزي رفتن است .
  • آموختن دانش: پيامبر اسلام (ص ) فرمود:«من خرج يطلب بابا من العلم ليرد باطلا الي الحق و ضالا الي الهدي كان عمله كعبادة اربعين عاما»[۲۵]؛ كسی كه از خانه به دنبال آموختن دانش بيرون برود، تا با آن ، باطلی را ردّ كند و گمراهی را به هدايت بكشد. كار او همچون چهل سال عبادت است .
  • خدمت به مردم: روايات بسياری است كه خدمت به مردم و رسيدگی به مشكلات آنان را از بسياری از عبادت ها و حج ّ مستحب ، به مراتب برتر به حساب آورده است.

پانویس

  1. مجمع البیان.
  2. ۲٫۰ ۲٫۱ ۲٫۲ شرح و تفسير دعاى أبوحمزه ثمالى، ص: 348
  3. تحف العقول، النص، ص: 246
  4. الوافي، ج‏4، ص: 361
  5. جلوه هاى رحمت الهى، ص: 143
  6. بحار الأنوار (ط - بيروت)، ج‏68، ص: 184
  7. تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، ص: 198
  8. ۸٫۰ ۸٫۱ ۸٫۲ سایت مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه علمیه قم
  9. سوره بینه آیه 5
  10. تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، ص: 197
  11. سوره مومنون آیات 1و2
  12. دلائل الصدق لنهج الحق، ج‏4، ص: 54
  13. مجموعة ورام، ج‏1، ص: 82
  14. تحف العقول، النص، ص: 61
  15. المحاسن، ج‏1، ص: 17
  16. تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، ص: 311
  17. بحار الأنوار (ط - بيروت)، ج‏69، ص: 322
  18. الصحيفة السجادية، ص: 92
  19. بحار الأنوار (ط - بيروت)، ج‏68، ص: 218
  20. نهج الفصاحة (مجموعه كلمات قصار حضرت رسول صلى الله عليه و آله)، ص: 600
  21. الكافي (ط - الإسلامية)، ج‏2، ص: 57
  22. الكافي (ط - الإسلامية)، ج‏1، ص: 36
  23. الكافي (ط - الإسلامية)، ج‏2، ص: 55
  24. الكافي (ط - الإسلامية)، ج‏5، ص: 78
  25. منية المريد، ص: 101

منابع

  • فرهنگ معارف و معاریف، سید مصطفی حسینی دشتی.
  • تعلیم و تربیت در اسلام، استاد مطهری، در دسترس در سایت شهید مطهری، بازیابی: 20آبان 1392.
  • خزائلى، محمدعلى، متن، شرح و تفسير دعاى ابوحمزه ثمالى (موضوعى، قرآنى، روايى، اخلاقى، عرفانى و تربيتى)، 1جلد، ابتكار دانش - ايران - قم، چاپ: 1، 1387 ه.ش.
  • انصاريان، حسين، جلوه هاى رحمت الهى، 1جلد، دار العرفان - ايران - قم، چاپ: 1، 1384 ه.ش.
  • سایت مرکز مطالعات و پاسخ گویی به سبهات حوزه علمیه قم
  • ابن شعبه حرانى، حسن بن على، تحف العقول عن آل الرسول صلى الله عليه و آله، 1جلد، جامعه مدرسين - قم، چاپ: دوم، 1404 / 1363ق.
  • فيض كاشانى، محمد محسن بن شاه مرتضى، الوافي، 26جلد، كتابخانه امام أمير المؤمنين على عليه السلام - اصفهان، چاپ: اول، 1406 ق.
  • مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، بحار الأنوارالجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار (ط - بيروت)، 111جلد، دار إحياء التراث العربي - بيروت، چاپ: دوم، 1403 ق.
  • تميمى آمدى، عبد الواحد بن محمد، تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، 1جلد، دفتر تبليغات - ايران ؛ قم، چاپ: اول، 1366ش.
  • مظفر نجفى، محمد حسن، دلائل الصدق لنهج الحق، 6جلد، موسسة آل البيت - قم، چاپ: اول، 1422 ق.
  • ورام بن أبي فراس، مسعود بن عيسى، تنبيه الخواطر و نزهة النواظر المعروف بمجموعة ورّام، 2جلد، مكتبه فقيه - قم، چاپ: اول، 1410 ق.
  • برقى، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، 2جلد، دار الكتب الإسلامية - قم، چاپ: دوم، 1371 ق.
  • على بن الحسين عليه السلام، امام چهارم، الصحيفة السجادية، 1جلد، دفتر نشر الهادى - قم، چاپ: اول، 1376ش.
  • پاينده، ابو القاسم، نهج الفصاحة (مجموعه كلمات قصار حضرت رسول صلى الله عليه و آله)، 1جلد، دنياى دانش - تهران، چاپ: چهارم، 1382ش.
  • كلينى، محمد بن يعقوب بن اسحاق، الكافي (ط - الإسلامية)، 8جلد، دار الكتب الإسلامية - تهران، چاپ: چهارم، 1407 ق.
  • شهيد ثانى، زين الدين بن على، منية المريد، 1جلد، مكتب الإعلام الإسلامي - قم، چاپ: اول، 1409ق.

پیوست