معارج الاصول (کتاب)

از دانشنامه‌ی اسلامی
(تغییرمسیر از معارج الاصول)
پرش به ناوبری پرش به جستجو

کتاب «معارج الأصول» اثر محقق حلى، یکى از ارزشمندترین منابع اصولى شیعه در قرن هفتم است. این کتاب با توجه به مقام علمى و شامخ محقق حلى، از همان زمان نگارش، بسیار مورد توجه علما و فقهاى شیعه قرار گرفت و تا کنون شرح‌ها و تعلیقه‌هاى فراوانى بر آن نگاشته شده است. «معارج الأصول» اثرى گرانبها براى دست‌یابى به دیدگاه‌هاى اصولى محقق حلى و پیشرفت علم اصول در قرن هفتم هجرى است.

معارج الاصول.jpg
نویسنده محقق حلى
موضوع اصول فقه شیعه
زبان عربی
تعداد جلد 1
مصحح محمدحسین الرضوی الکشمیری

معارج الاصول

مؤلف کتاب

شیخ نجم الدین ابوالقاسم جعفر بن حسن بن یحیى بن سعید هَذلى، معروف به محقق حلى (م ۶۷۶ ق). وى از مفاخر علماى امامیه، مرجع دینى شیعیان عصر خود، فقیه، اصولى، متکلم، ادیب و متولد و متوفی در حله عراق است. سید عبدالکریم بن احمد بن طاووس، سید رضى الدین على بن طاووس و دو خواهرزده اش یعنى علامه حلى و على بن یوسف حلى از وى کسب علم نمودند. ترجمه کامل وى در بخش کتب فقهى شیعه ذکر شده است.

انگیزه نگارش‌

محقق حلى در مقدمه کتاب، انگیزه خود را از نگارش کتاب این گونه بیان مى‌فرماید: «فإنه تکرر من جماعة من الأصحاب - أیدهم اللَّه بعصمته و شملهم بعام رحمته - التماس مختصرٍ فی الأصول، مشتمل على المهم من مطالبه، غیر بالغ فی الإطالة إلى حد یصعب على طالبه، فأجبتهم إلى ذلک مقتصراً على ما لا بد من الاعتناء به، غیر متطاول إلى إطالة مسائله.» یعنى: بسیارى از علما - ایدهم اللَّه - بارها از اینجانب درخواست نموده بودند تا رساله‌اى مختصر در علم اصول به نگارش درآورم که شامل مباحث مهم علم اصول باشد و زیاد هم طولانى نباشد که درک آن براى علاقه‌مندان به فراگیرى علم اصول مشکل باشد. من نیز درخواست آنان را اجابت نمودم و این کتاب را که شامل مباحث لازم و ضرورى علم اصول است، به رشته تحریر درآوردم بدون آنکه آن را زیاد طولانى سازم.

معرفى اجمالى کتاب

این کتاب مشتمل بر ده باب از قرار زیر است:

  • باب اول در «المقدمات»؛
  • باب دوم در اوامر و نواهى؛
  • باب سوم در عموم و خصوص؛
  • باب چهارم در مجمل و مبین؛
  • باب پنجم در افعال؛
  • باب ششم در اجماع؛
  • باب هفتم در اخبار؛
  • باب هشتم در ناسخ و منسوخ؛
  • باب نهم، باب دهم در فصول مختلف است: فصل اول در مفتى و مستفتى، فصل دوم در التصرفات غیرمعلومة الحکم والاستصحاب والنافى للحکم، فصل سوم در فیما الحق بأدلة الاصول و لیس منها.

شرح و حاشیه بر کتاب‌

کتاب معارج الأصول بسیار مورد توجه علماى شیعه قرار گرفته و شرح‌ها و حواشى فراوانى بر آن نگاشته شده است. چنانکه آقا بزرگ تهرانى در کتاب ارزشمند الذریعة درباره این کتاب مى‌فرماید: «معارج الأصول متن مختصر فی أصول الفقه للمحقق الحلی رحمه‌الله. هو کسائر تصانیفه مما عکف الأصحاب بالشرح و التعلیق.» یعنى: کتاب معارج الأصول نوشته محقق حلى است. این کتاب متنى مختصر در علم اصول فقه است و مانند دیگر تألیفات ایشان بسیار مورد توجه علماى اصحاب قرار گرفته و شرح‌ها و حواشى فراوانى بر آن نگاشته شده است.» برخی از این شروح عبارتند از:

۱ - شرح معارج الأصول، نوشته میرزا بابا سبزوارى. نسخه‌اى از این کتاب در کتابخانه مدرسه ملا محمد باقر سبزوارى در شهر مشهد مقدس موجود است.

۲ - شرح معارج الأصول، نوشته میر عبد الصمد حسینى، از احفاد میر سید علیا همدانى حائرى عارف.

۳ - شرح معارج الأصول، نوشته سید أجلّ، میر فیض الله بن عبد القاهر حسینى تفرشى (درگذشت ۱۰۲۵ هجرى قمرى).

نسخه‌ هاى خطى‌ و چاپی

۱- نسخه‌اى در کتابخانه عمومى آیت الله حکیم در نجف اشرف که تاریخ نگارش آن ۱۱۱۷ هجرى قمرى و به خط محمد مقیم نگاشته شده است.

۲- نسخه‌اى در کتابخانه کاشف الغطاء در نجف اشرف. این نسخه به خط احمد بن یوسف نگاشته شده و بر روى آن علامت تملک آیت الله کاشف الغطاء و فرزندان ایشان یکى پس از دیگرى موجود است.

۳ - نسخه‌اى در کتابخانه مدرسه فیضیه در شهر مقدس قم. تاریخ نگارش این نسخه ۱۲۴۳ هجرى قمرى است و در شهر اصفهان، به خط ابوالقاسم ابن احمد حسینى نگاشته شده است‌

این کتاب اکنون به وسیله مؤسسه آل البیت علیهم السلام چاپ و منتشر شده است.

منابع

  • محمدرضا ضمیری، کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی.
  • مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، نرم افزار اصول فقه[لوح فشرده]، بخش کتابشناسی.

متن کتاب

معارج الاصول

منابع اصول فقه
متون به ترتیب تاریخ وفات مولفین
التذکرة بأصول الفقه

شیخ مفید

(م413ق)

الذریعه

سید مرتضی

(436-335)

عدة الاصول

شیخ طوسی

(460-385)

غنیة النزوع

ابن زهره

(585-510)

تهذیب الوصول

علامه حلی

(726-648)

مبادی الوصول

علامه حلی

(726-648)

القواعد و الفوائد

شهید اول

(786-734)

تمهید القواعد

شهید ثانی

(965-911)

معالم الدین

صاحب معالم

(م1011)

زبدة الاصول

شیخ بهائی

(1030-953)

الوافیه فی الاصول

فاضل تونی

(م 1071)

الفوائد الحائریه

وحید بهبهانی

(م1206)

قوانین الاصول

میرزای قمی

(م1231)

فرائد الاصول

شیخ انصاری

(م1281)

کفایة الاصول

آخوند خراسانی

(م1329)

مفاتیح الاصول

سید محمد مجاهد

(م1342)

فوائد الاصول (نائینی)

میرزا محمدحسین نائینی

(1355-1276)

وقایة الأذهان

محمد رضا نجفی اصفهانی

(م 1362)

اصول الفقه

شيخ محمدرضا مظفر

(م 1383)

منتهی الاصول

سید محمد حسن بجنوردی

(1395-1316)

المعالم الجدیده

سید محمد باقر صدر

(1399-1355)

اصول الاستنباط

سید علی نقی حیدری

(1403-1325)

مناهج الوصول

امام خمینی

(1409-1320)

الاصول العامه

سید محمد تقی حکیم

(1346-)

شروح
شروح معالم الدین ← حاشیه معالم، سلطان العلماء (م 1064) - حاشیه معالم، ملا محمد صالح مازندرانی (م 1081) - هدایة المسترشدین، شیخ محمدتقی اصفهانی (م 1248)
شروح فرائد الاصول ← أوثق الوسائل، میرزا موسی بن جعفر بن احمد تبریزی - بحر الفوائد، میرزا محمد حسن آشتیانی - درر الفوائد فی الحاشیه علی الفرائد، آخوند خراسانی - فوائد الرضویه، آقا رضا همدانی
شروح کفایه ← انوار الهدایه، امام خمینی - حاشیة الکفایه، علامه طباطبائی - الحاشیة علی الکفایه، سید حسین بروجردی - حقائق الاصول، سید محسن حکیم - عنایة الاصول، سید مرتضی حسینی یزدی

منتهی الدرایه، سید محمد جعفر جزائری شوشتری - نهایة الدرایة، آیت الله کمپانی - نهایة النهایة، میرزا علی ایروانی