محمدتقی شریعتی

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو

استاد محمدتقی شریعتی (۱۲۸۶- ۱۳۶۶ش) معروف به «سقراط خراسان» از مصلحان و نوگرایان اسلامی در ایران معاصر و از شاگردان میرزا حسین فقیه سبزواری بود. تأسیس «کانون نشر حقایق اسلامی» یکی از اقدامات استاد شریعتی است که با هدف گسترش روح مترقی اسلام و مقابله با فعالیت‌های حزب توده و دیگر افکار انحرافی بنیان گذارده شده بود. «تفسیر نوین» از جمله آثار مشهور اوست.

۲۲۰px
نام کامل محمدتقی شریعتی
زادروز ۱۲۸۶ شمسی
زادگاه سبزوار
وفات ۱۳۶۶ شمسی
مدفن مشهد، حرم امام رضا علیه السلام

Line.png

اساتید

میرزا حسین فقیه سبزواری، عبدالجواد ادیب نیشابورى، شیخ هاشم قزوینى، میرزا احمد مدرس یزدى،...


آثار

تفسیر نوین، خلافت و ولایت از نظر قرآن و سنت، اصول عقاید و اخلاق شریعتی، امامت در نهج البلاغه، تعلیمات دینی، وحی و نبوت در پرتو قرآن،...


ولادت و خاندان

محمّدتقى شریعتى در سال ۱۲۸۶ شمسی در روستاى مزینان از توابع سبزوار، در خانواده‌اى روحانى به دنیا آمد.

پدرش آقا شیخ محمود، که از تحصیلات عالى برخوردار بود، به فتق و رتق امور شرعى اهالى مزینان اشتغال داشت. جدّ او، مرحوم آخوند ملاّ قربانعلى، که به حکیم آخوند اشتهار داشت، از شاگردان برجستۀ حاج ملاّ هادى سبزوارى (صاحب منظومه) بود و میان او و حاجى سبزواری، مکاتباتى فلسفى به جاى مانده است.

مرحوم دکتر علی شریعتی فرزند اوست.

تحصیل و استادان

محمدتقی شریعتی بعد از فراگیری علوم مقدماتی در نزد پدر و عموی خویش، در سن ۲۰ سالگی به مشهد رفت تا تحصیلات حوزوی‌اش را در حوزهٔ علمیه مشهد در مدرسۀ فاضل خان ادامه دهد.

نخستین استاد او در این مدرسه، عبدالجواد ادیب نیشابورى (ادیب اوّل) بود. پس از او به درس محمّدتقى ادیب نیشابورى (ادیب ثانى) حاضر شد و صرف و نحو و منطق و معانى و بیان و بدیع را در محضر این دو استاد ادبیات عرب فرا گرفت.

محمّدتقى شریعتى کتاب قوانین الاصول را نزد مرحوم حاج شیخ محمّدکاظم دامغانى و شرح لمعه را نزد حاج میرزا احمد مدرّس یزدى و مکاسب را در محضر میرزا حسین فقیه سبزواری (م، ۱۳۸۶ ق)، و بقیّۀ دروس سطح را در محضر استادان بزرگى چون شیخ هاشم قزوینى، میرزا ابوالقاسم الهى و دیگران فرا گرفت.

آثار و تألیفات

از استاد شریعتی آثار سودمندی به صورت نوشتار و ترجمه به جا مانده است، که این آثار به ترتیب سال‌های انتشار عبارتند از:

  1. تأثیر هنرهای مسلمین بویژه ایرانیان در علوم و صنایع اروپا؛ که مجموعه مقالات استاد است و در بیش از ۹۰ صفحه چاپ و در دسترس همگان قرار گرفت. این اثر، قبل از سال ۱۳۲۰ ش. در روزنامه آزادی مشهد منتشر شده بود.
  2. عبّاسه؛ این کتاب، ترجمه کتاب «عبّاسه، اخت الّرشید» نوشته جرجی زیدان مصری است. استاد در سال‌هایی که در مدرسه ابن یمین تدریس می‌کرد، آن را ترجمه کرد که به صورت مقالاتی در روزنامه‌های خراسان و آزادی چاپ می‌شد و سپس به صورت کتاب چاپ و منتشر شده است.
  3. اصول عقاید و اخلاق شریعتی؛ استاد، این کتاب را که درباره اعتقادات و اخلاق بود، برای دانش آموزان دوره متوسطه و دبیرستان‌هایی که در آن‌ها تدریس می‌کرد، به نام «اخلاق شریعتی» نوشت. نخست در سال ۱۳۲۱ ش. در مشهد چاپ شد و سال‌های بعد با تصحیح و تصرفات ۱۷ بار چاپ و منتشر شد.
  4. مبانی اقتصادی در اسلام؛ مؤلف کتاب، عبدالحمید جوده السّحار و مترجم آن، استاد شریعتی است. این کتاب، ششمین نشریه کانون نشر حقایق اسلامی به شمار می‌رود، و در مهرماه ۱۳۲۵ش. به چاپ رسید.
  5. تعلیمات دینی؛ قسمت اوّل این کتاب را استاد برای کلاس اوّل دبیرستان نوشت. این کتاب در شهریور ماه ۱۳۲۵ش. منتشر شد.
  6. کارنامه کانون نشر حقایق اسلامی؛ برای شناخت کانون نشر و اهداف مهمی که موجب تشکیل آن شد، این کتاب تحت عنوان اوّلین نشریه کانون در سال ۱۳۲۶ش. در خراسان انتشار یافت.
  7. فایده و لزوم دین؛ این کتاب که مجموعه سخنرانی‌های استاد در رادیو مشهد است، به عنوان دومین نشریه کانون نشر حقایق اسلامی، ابتدا در آذرماه ۱۳۲۹ش. به چاپ رسید. و بعدها نیز با تجدید نظر و اضافات، بارها چاپ و منتشر شد. شهید مطهری، درباره این کتاب می‌گوید: من این کتاب (فایده و لزوم دین) را اخیراً خوانده‌ام. چقدر کتاب خوبی است برای تمام طبقات و من از اوّل تا آخر آن را با دقّت خواندم بسیار خوب بود.
  8. موعود اُمَم؛ این کتاب مجموع دو سخنرانی استاد در نیمه شعبان ۱۳۷۹ق. ۱۳ رجب ۱۳۸۰ق. در دانشگاه مشهد است که به صورت کتاب، در چندین نوبت، از سوی انتشارات حسینیه ارشاد منتشر شده است.
  9. نیایش؛ این کتاب، نوشته الکسیس کارل است که دکتر شریعتی آنرا ترجمه کرده، سپس استاد در متن ترجمه، مقدمه‌ای با عنوان «فطری بودن دعا و آثار آن»، نوشته است. نخست آن را انجمن اسلامی دانشجویان مشهد، در سال ۱۳۳۹ش. چاپ کردند، و بعد شرکت سهامی انتشار در مهرماه ۱۳۴۶ش. اقدام به چاپ و نشر مجدّد آن کرد.
  10. چرا حسین قیام کرد؟ این کتاب، نقل و تکمیل سخنرانی استاد در سوم شعبان ۱۳۸۲ (۱۳۴۱ ش.) است که در کانون نشر حقایق اسلامی ایراد شده است و نخستین بار در بهمن ماه ۱۳۴۲ش. چاپ و منتشر شده است.
  11. تفسیر نوین، این تفسیر که شامل جزء سی‌ام قرآن مجید است، حاصل جلسات تفسیری استاد در محل کانون نشر حقایق اسلامی است. نخستین‌بار در سال ۱۳۴۶ش. توسط شرکت انتشار چاپ و منتشر شد، و بعد از آن توسط ناشرین دیگر در چندین نوبت چاپ و منتشر شد.
  12. خلافت و ولایت از نظر قرآن و سنّت؛ این کتاب، حاصل ۲۳ جلسه سخنرانی است که به طور متوالی در شب‌های شنبه و بمدت شش ماه، از آغاز تاسیس حسینیه ارشاد در آن‌جا ایراد شده است. در سال ۱۳۴۹ش. این کتاب همراه با چند سخنرانی از استاد مطهّری، از طرف حسینیه ارشاد به چاپ رسید. این کتاب از آثار کم نظیر استاد شریعتی است. استاد درباره این کتاب می‌گوید: مرحوم علاّمه امینی، نویسنده «الغدیر»، این بزرگوار آمد منزل ما… سخنانی فرمود و دنبال مطلب به این‌جا رسید که نه به عنوان واجب کفایی، بلکه به عنوان واجب عینی، بر شخص شما واجب است که راجع به امامت مفصّل صحبت کنی و مردم را از این گیجی و گنگی در بیاوری. گفتم: آقا این کار، کار مشکلی است. گفت: در هر حال من آنها را نمی‌دانم دیگر همین‌قدر می‌دانم که بر تو لازم است این کار را بکنی. ایشان این فرمایش را کردند و رفتند و من هم شروع کردم و نتیجه آن سخنرانی‌ها این شد.
  13. وحی و نبوّت در پرتو قرآن؛ این کتاب استاد در قطع وزیری و در ۴۸۰ صفحه در سال ۱۳۴۹ش. در خراسان چاپ و منتشر شد.
  14. امامت در نهج‌البلاغه؛ انتشارات بعثت، این کتاب را ایشان در سال ۱۳۵۷ش. در ۱۷۰ صفحه رقعی نگاشت و بعد چاپ کرد.
  15. از چشمه کویر؛ این کتاب، حاوی ۲۳ مقاله از استاد است و برخی از آنها سخنرانی‌های ضبط شده در کانون نشر حقایق اسلامی است که با متن چند سخنرانیِ چاپ شده، به کوشش آقای جعفر پژوم یک‌جا به صورت مجموعه‌ای درآمده است و مؤسّسه «روزنامه اطلاعات» در سال ۱۳۷۵ش. آن را چاپ و منتشر کرده است.

فعالیتهای اجتماعی و سیاسی

تدریس:

در زمانی که مدارس و حوزه‌هاى علمیّه به امر رضا شاه برچیده مى‌شد و طلاّب را باجبار به نظام وظیفه روانه می‌کردند، این امر موجب از رونق افتادن تحصیل و تدریس در حوزه‌ها گردید، و استاد شریعتى وقتی با چنین مانع بزرگى روبرو شد، تصمیم گرفت که براى شناساندن اسلام به نسل جوان به وزارت فرهنگ (آموزش و پرورش) رود.

او از سال ۱۳۰۹ شمسی ابتدا در مدرسه ملّی «شرافت» مشهد، کار تدریس را آغاز کرد و چند سال بعد که صلاحیت علمی و شایستگی تدریس وی از سوی اداره فرهنگ تایید شد و طبق مقررات اداری به طور رسمی استخدام گردید، در دبیرستان «ابن یمین» هم به تدریس پرداخت. فعالیّت‌های ضمن تدریس وی، موجب شد که مسئولیت اداره هر دو نوبت روزانه و شبانه آن دبیرستان را به عهده بگیرد. وی علاوه بر تدریس و کارهای یاد شده، در دبیرستان «شاه رضا»‌ی آن روز و دبیرستان «فردوسی» نیز ساعاتی را به تدریس ادبیات و شرعیّات اختصاص داد.

پایان دوران معلّمی و تدریس استاد، دوره تدریس در دانشکده الهیّات و معارف اسلامی مشهد بود. این دانشکده از آغاز تأسیس (۱۳۳۷ ش.) به مدت سه سال پذیرای تدریس درس‌های تفسیر قرآن و ترجمه و شرح نهج‌البلاغه به وسیله استاد شریعتی برای دانشجویان آن‌جا بود.

جلد پرونده استاد شریعتی در ساواک

او در سال ۱۳۴۱ از خدمت در آموزش‌وپرورش خراسان بازنشسته شد و پس از آن در ماه‌های رمضان سال‌های ۱۳۴۴ و ۱۳۴۵ در مسجد هدایت تهران، تفسیر قرآن می‌گفت. بیـن سـال‌های ۱۳۴۳ تـا ۱۳۵۱ در حسینیۀ ارشاد تهـران سخنرانی می‌کرد تا دسـتگیر شـد و یک سال‌ونیم در زنـدان قزل‌قلعه حبس بـود. از این به بعد به دلیل کهولت سن کمتر در امور سیاسی شرکت می‌کرد و تا آخـر عمر خویش بـه تدریس پرداخت.

کانون نشر حقایق اسلامی:

فعالیّت‌های فرهنگی و دینی استاد شریعتی، منحصر به کلاس‌های درس در آموزشگاه‌های متوسطه و دانشگاه نبود، بلکه جلسات تفسیر قرآن کریم و سخنرانی‌های وی که پربارتر از کلاس‌ها بود و مورد استفاده عدّه بیشتری قرار می‌گرفت، به صورت سیّار در منازل برگزار می‌شد. مطالب اعتقادی و حقایق قرآنی، با زبانی ساده و جذّاب، برای نسل جوان، بیان و به پرسش‌ها و شبهات مطرح شده، پاسخ‌های کافی داده می‌شد و جلسات همواره پرشورتر و شلوغ‌تر، با استقبال روبه‌رو می‌گردید. استاد شریعتی بر این باور بود که آیندهٔ کشور به سرنوشت جوانان تحصیلکرده گره خورده‌است و باید به نحوی اسلام را به آنان آموزش داد که با ملزومات دوران مدرن همخوانی و سازگاری داشته باشد.

علاوه براین، با تغییراتی هم که بعد از اختناق حکومت رضاخان و آزاد شدن مراسم مذهبی در مردم و محافل دینی پیش آمده بود، و نسل جدید هم کم و بیش با فرهنگ‌ها و پیشرفت‌های صنعتی آشنا گشته بودند، به طور طبیعی عطش شدیدی در جامعه آن روز، نسبت به شناخت دین و شرکت در جلسات دینی به وجود آمده بود. در چنین وضع و شرایطی، استاد پیشنهاد داد تا محلی مناسب، برای تشکیل جلسات اجاره کردند و با نصب تابلوی «کانون نشر حقایق اسلامی» بر بالای آن مرکز تبلیغی و تعلیمی، فعالیّت‌های اسلامی استاد تمرکز یافت، و برنامه‌های یاد شده ادامه پیدا کرد و به قول استاد حکیمی «با تاسیس کانون در سال ۱۳۲۳ ش. در مشهد، استاد شریعتی توانست یکی از مدرسه‌های‌ اندیشه اسلامی را پی ریزد و بگستراند…».

برنامه‌های این مرکز، در شب‌های جمعه، تفسیر قرآن و در شب‌های شنبه، سخنرانی پیرامون نهج‌البلاغه بود و یک شب هم در وسط هفته، استاد عدّه‌ای از تحصیل کرده‌های سطح بالا را برای مناظره با کمونیست‌ها تعلیم می‌داد. سایر فعالیّت‌های دینی و مذهبی هم در مناسبت‌های مختلف انجام می‌شد و تا سال ۱۳۳۶ ش. ادامه داشت. با رویدادهای سیاسی و اجتماعی‌ای که در این سال‌ها پیش آمد، کانون که از مراکز فعّال و حسّاس دینی و سیاسی به شمار می‌رفت، از سوی رژیم پهلوی تعطیل گردید.

وفات

مرحوم محمدتقی شریعتی سرانجام در ۳۱ فروردین سال ۱۳۶۶ شمسی، دعوت حق را لبیک گفت و پیکر مطهرش در جوار مرقد امام رضا (علیه السلام) در «صحن آزادی» به خاک سپرده شد.

منابع

آرشیو عکس و تصویر

برگرفته از «https://wiki.ahlolbait.com/index.php?title=محمدتقی_شریعتی&oldid=143241»
آپارات موسسه اهل البیت علیهم السلام کانال عکس نوشته قرآن و حدیث در اینستاگرام تلگرام قرآن و حدیث کانال قرآن و حدیث در ایتا