منابع و پی نوشتهای متوسط
مقاله مورد سنجش قرار گرفته است

صمدیه (کتاب)

از دانشنامه‌ی اسلامی
(تغییرمسیر از صمدیه)
پرش به ناوبری پرش به جستجو
صمدیه.jpg
نویسنده شیخ بهائی
موضوع زبان عربی
زبان عربی
تعداد جلد ۱

کتاب «الفوائد الصمدیة» مشهور به «صمدیه»، تألیف شیخ بهایی (م، ۱۰۳۰ ق)، از مهمترین کتب در علم نحو است که مؤلف به برادر کوچکش «عبدالصمد» املا کرده و سپس در اختیار اهل علم قرار داده است. این کتاب جزو کتب درسی حوزه در علم نحو و یکی از کتاب‌های «جامع المقدمات» می‌باشد.

مؤلف

بهاءالدین محمدبن‌حسین عاملی، معروف به «شیخ ‌بهایی» (۱۰۳۰-۹۵۳ ق)، فیلسوف، عارف و دانشمند نامدار شیعه و از شاگردان ملا عبدالله یزدی است. او خود شاگردان بزرگی تربیت کرد از جمله: ملاصدرا و ملا محمدتقی مجلسی.

شیخ بهایی دارای هوش و استعداد منحصر به فردی بود، و مدتی در دربار صفوی در اصفهان منصب شیخ الاسلامی داشت.

وی در علوم مختلف فقه، اصول، تفسير، حديث، رجال، درايه، ادبيات، رياضيات، هندسه، نجوم و... تبحر داشت و آثار فراوانى را به زبان‌هاى فارسى و عربى نوشت، از جمله: زبدة الاصول، مفتاح الفلاح فی عمل الیوم واللیله، الوجیزه فی علم الدرایة، شرح من لایحضره الفقیه، تأویل الآیات و الحساب، تشریح الافلاک، حاشیه بر قواعد الأحکام، الاعتقادیه، صمدیه.

محتوای کتاب

«صمدیه»، کتابی است مختصر در علم نحو، با عباراتی زیبا و نثری استوار و لطیف. این کتاب تشکیل شده از یک مقدمه و پنج «حدیقه» به شرح زیر است:

  • حدیقه اول: در این حدیقه که اول کتاب است، بحث را از کلمه و کلام که موضوع علم نحو است، آغاز می کند و بعد از ذکر این که کلمه تقسیم به اسم و فعل و حرف می‌شود، اختصاصات آن‌ها را بیان می‌کند. سپس اقسام اسم و احکام و اقسام فعل را بیان می‌کند و به ذکر موارد اعراب و بنا می پردازد.
  • حدیقه دوم: در این حدیقه مصنف فقط مواردی که مختص به اسماء است، ذکر می‌کند همچون: موارد معربات و مبنیات؛ اسماء عامل و احکام و شرایط و تقسیمات آن‌ها و موانع صرف.
  • حدیقه سوم: این حدیقه مختص به ذکر افعال و متعلقات افعال است و در آن به تقسیمات فعل پرداخته می‌شود و پس از آن حالات اعرابی فعل مضارع مورد بررسی قرار می‌گیرد و آنگاه ادوات ناصب و جازم و تأثیرات این ادوات بر فعل مضارع همچون تأثیرات زمانی و معنایی آن‌ها می‌پردازد. در ادامه به ذکر افعال مدح و ذم پرداخته و این حدیقه را با ذکر افعال قلوب و باب تنازع خاتمه می دهد.
  • حدیقه چهارم: در بوستان چهارم کتاب، مسئله ای بیان شده است که ما معمولاً در کتب نحوی شاهد آن نیستیم و آن ذکر اقسام جمل و اعراب آن‌ها است. در این حدیقه مصنف بحث را با تعریف جمله آغاز می‌کند و با تقسیم جمله به اسمیه و فعلیه مثال‌هایی برای آزمایش و تقریب به ذهن آن‌ها می‌آورد. شیخ بهائی جملات را در این فصل به دو نوع بدون اعراب و جملاتی که اعراب محلی دارند تقسیم کرده و به ذکر جایگاه آن‌ها پرداخته است. در خاتمه این حدیقه به بحثی کلی از احکام جارو مجرور و ظرف و محل اعرابی آن پرداخته می‌شود.
  • حدیقه پنجم: این بخش را مصنف اختصاص داده به ذکر مفردات در بیان معانی و تقسیمات حروف و آنچه که دارای معنای حرفی است. مانند برخی از اسما و ظروف، وی در این بخش به بیان ۲۵ قسم از مفردات می‌پردازد. در این حدیقه مصنف حروف و مفردات و موارد استعمال آن را بنابر ترتیب حروف الفبا ذکر کرده است، وی از حرف «همزه» آغاز و این حدیقه را به حرف «لم» ختم می‌کند.

شروح کتاب

شروح متعددی بر این کتاب نوشته شده است، از جمله:

  • «الحدائق الندیه فی شرح فوائد الصمدیه» نوشته سید علی خان مدنی
  • «الدرة الثمینة فی شرح الصمدیه» نوشته محمدجواد ذهنی تهرانی
  • «القواعد العربیه فی شرح الفوائد الصمدیه» نوشته علی حسینی
  • «شرح الصمدیه» نوشته صادق مهدی حسینی
  • «شرح نموداری صمدیه» نوشته مرتضی نظری.

منابع