امامزاده سید على علیه السلام
امامزاده شاه سید على (علیه السلام) که مزار شریفش در شمال شرقى شهر قم (بلوار ۱۵ خرداد) واقع شده، به هفت واسطه از احفاد جناب محمد بن حنفیه مى‌باشد. مشهد امامزاده سید على بیش از سایر مشاهد مشابه در قم مورد توجه عمومى و محل نذور و مزار همگانى و مرکز اجتماع و اعتکاف ارباب حاجات است.
نسب امامزاده سید على
در السنه و افواه عامه مردم به غلط شهرت یافته که امامزاده سید على از فرزندان حضرت ابوالفضل العباس فرزند امیرالمؤمنین علیه السلام مى‌باشد که این اشتهار خالى از حقیقت مى‌باشد، چراکه در هیچ یک از کتب انساب و تواریخ عمومى و خصوصی دیده نشد است که از اعقاب آن حضرت کسى به این شهر آمده باشد، گرچه در نسبنامه وی در لوحى کاشى مرقدش بدین گونه نوشته شده: السید على بن ابراهیم بن جعفر بن عباس بن امام المتقین امیرالمؤمنین على بن ابى طالب علیه السلام که این شهرت غیرمتکى به دلیل و مأخذ و ناشى از یک اشتباه ساده بوده و آن اشتباه این است که در بین احفاد شاهزاده سید علی چنانچه خواهد آمد، امامزاده‌اى وجود دارد که نام او ابوالفضل العباس و پدر او حسین بن على مى‌باشد و همین عباس بن حسین بن على هم در جوار پدر خود در قبرستان محمدیه مدفون است و به جاى این که گفته شود ابوالفضل العباس از فرزندان امامزاده سید على است، بر عکس گفته شده امامزاده سید على از احفاد ابوالفضل العباس است و حتى لوح مزار این امامزاده هم که نسب او را بدین طریق تعیین نموده‌اند، ثبت کردند که کاملا اشتباه و بى‌مأخذ مى‌باشد.
همچنین، ابوالفضل العباس را فرزندى به نام جعفر[۱] نبوده و در بین پسران وى تنها عبیدالله بن عباس داراى اعقاب بوده است و از عبیدالله هم فقط از نسل پسرش حسن اعقابى باقى مانده است، بنابراین اشتباه فوق که بیان گردید، در نسب این امامزاده تقویت پیدا مى‌کند. مضافا بر این که علامه فیض مؤلف کتاب "سراج الانساب" ثابت نموده که مدفون در این بقعه یکى از احفاد محمد حنفیه بن امام علی علیه السلام مى‌باشد.[۲]
اما چنان که مرحوم فیض هم قائل شده، در کتاب تاریخ قم مسطور است، اول کسى که از فرزندان محمد حنفیه ابن امیرالمؤمنین علیه السلام از نصیبین به رى آمد، جناب احمد بن محمد بن على بن عبدالله بن جعفر بن عبدالله بن جعفر بن محمد حنیفه بن على بن ابى طالب علیه السلام است که فرزندش على بن احمد (منظور همین امامزاده سید علی است) نیز با وى همراه و در آن وقت طفل بود و احمد او را در رى به رشد و کمال رسانید و بزرگش نمود.[۳]
و نیز مسطور است که از احمد در رى ابوعبدالله حسین و ابوزید محمد بن وجود آمده، پس از آن احمد بن محمد با فرزند خود على از رى به قم هجرت کرده و فرزند او على در قم توقف نمود ولى پدرش احمد دیگر باره به رى بازگشت و در همان جا وفات یافت و ابوعبدالله حسین از رى به قزوین هجرت کرد و در آن جا متوقف گشت و اعقابش در همان جا می‌باشند که در میان ایشان رؤسا و اربابان علم و فضل معروف بودند، اما ابوزید محمد در همان رى اقامت داشت و در آن جا وى را سه پسر به نام ابوالقاسم عزیزى و ابراهیم و احمد به وجود آمدند.[۴]
"و اما على بن احمد (امامزاده سید على بن احمد) که با پدر خود به قم آمده بود در همین شهر توطن نموده، و از زنان متعددى او را هفت پسر به اسامی، محمد، حسین، احمد، حسن، طاهر، حمزه مکنى به ابوالقاسم و اسماعیل بوجود آمدند که پنج دختر هم که متأسفانه اسامى آن‌ها قید نشده از او بازمانده بودند".
و در کتاب عمدة الطالب[۵] از ابونصر بخاری نقل مى‌نماید که سادات محمدیه که در شهر قزوین رؤسا و در قم علماء و در رى بزرگ و سرور بودند، همه از احفاد همین امامزاده سید على مى‌باشند.
پس باید به طور جزم اعلان نمود که مدفون در این بقعه، امامزاده‌اى از نسل محمد بن حنفیه فرزند امام علی علیه السلام می‌باشد؛ ضمن این که ورود وى در کتاب تاریخ قدیم قم تأیید شده و صاحب کتاب منتقلة الطالبیه هم مدفون بودن چنین شخصیتى را در کتابش تصریح نموده است.
توصیف گنبد و بارگاه امامزاده
بقعه و گنبد امامزاده سید على از داخل به صورت هشت ضلعى مختلف الاضلاع و به دهانه ۷ متر و ارتفاع ۹ متر است و در جهت جنوبى بقعه ایوانى است به دهانه تقریبى ۵ متر و عرض و ارتفاع ۷ متر خالى از کاشی‌کارى و در جانب ایوان دو کفشکن وجود دارد و جلو ایوان صحن نسبتا بزرگى به شکل مربع نیمه کامل که در صحن امامزاده هم اشجارى به چشمى می‌خورد.
بر فراز بقعه گنبدى است شلجمى آراسته به کاشی‌هاى گره‌سازى الوان به ارتفاع ۷ متر و قطر ۷ متر داراى عنقى استوانه اى به ارتفاع ۲/۴۰ متر مزین به کاشی‌کارى معقلى با چند کمربند دندانه آجرى که پیش داده شده و در مقرنس آجرى بر روى یکدیگر که نیز پیش آمدگى دارند و در داخل هر حوضچه مقرنس چند پارچه کاشى کوچک کلوکى فیروزه رنگ و یا مشکى بکار برده شده است و بالاى آن‌ها کتیبه است به عرض ۴۵% سانتی‌متر از کاشی‌هاى خشتی به خط ثلث سفید در زمینه لاجوردى که روى آن آیه مبارکه نور «الله نور السموات و الارض مثل نوره کمشکاة...»، (فى سنه ۱۳۴۲ حرّره حسین ارسطو) خوانده مى‌شود.
و تارک گنبد آن شلجمى و آراسته به کاشی‌هاى گرهى که روى آن در بالاى چند نام جلاله و در وسط چند اسم محمد و در پائین در محاذات آن‌ها چند نام على به طور متعاکس از کاشی‌هاى الوان تجلى یافته است. در مدخل بقعه زیر ایوان توصیف شده یک زوج درب منبت‌کارى بود که این اشعار در چهارچوب و اطراف آن به خط نستعلیق منبت شده بود:
یا على آن بنده مضطر منم * بر در اکرام تو افقر منم
هر کس به على روى تولى نکند * در باغ جنان به حشر مأوى نکند
بالله بجز على و اولاد على * دردى ز کسى، کسى مداوا نکند
اولاد على که اصل ایمان شده‌اند * دردا که قتیل تیغ عدوان شده‌اند
مجموع چو آفتاب و ماه و انجم * در جمله آفاق پریشان شده‌اند...
(هشتم ذی الحجه ۱۳۳۴، استاد محمد بن ابوالحسن)
پانویس
