التفسیر المعین للواعظین و المتعظین (کتاب)

از دانشنامه‌ی اسلامی
(تغییرمسیر از تفسیر معین)
پرش به ناوبری پرش به جستجو
التفسیر المعین.jpg
نویسنده محمد هویدی
موضوع تفاسیر شیعه
زبان عربی
تعداد جلد ۱

التفسیر المعین

كتاب «التفسیر المُعین للواعظین و المتّعظین» تألیف شیخ محمد هویدى بغدادى (متولد ۱۳۶۰ ق)، از نویسندگان و واعظان معاصر عراقى مى‌باشد. این تفسیر به زبان عربى و در یک مجلد، در حاشیه و اطراف قرآن کریم به چاپ رسیده و مخاطب عمده آن طلاب و وعّاظ هستند. هدف از نگارش آن، راهنمایى این گروه به مباحث موضوعى هر آیه و توجه به موضوعات مختلف اجتماعى و اخلاقى در کنار تبیین ساده و موجز آیات است؛ به همین جهت در ذیل کتاب به روایات مناسب هر آیه اشاره شده است.

معرفی تفسیر

محمد هویدى در مقدمه کوتاه بر تفسیر خود، انگیزه و سیر تألیف آن را چنین بیان مى‌کند: «براى سخنرانیهاى خود نیاز ضرورى به مجموعه‌اى داشتم که موضوعات اسلامى را با احادیث و آیات یکجا داشته باشد. به حاشیه‌نویسى در کنار آیات پرداختم، که بعد از تکمیل، مورد پسند عده‌اى از علما و اساتید واقع شد. با مراجعه به تفاسیر مختلف و مختصر، شیوه فعلى انتخاب گردید، که در نوع خود جدید محسوب مى‌شود. به این ترتیب، زمینه استفاده از تفسیر و حدیث را در تلاوتهاى قرآنى براى افراد فراهم نمودم، هدف من استفاده تلاوت کنندگان هنگام تلاوت بود، بدین جهت در شرح و تفسیر لغات و فرازهاى آیات و موضوعات قرآنى که با حدیث شکل یافته، به مختصر آن کفایت نمودم و سطح آن را مناسب عموم تلاوت کنندگان قرآنى قرار دادم».

مؤلف سپس، برخی فوائد کتاب تفسیرى خود را چنین برمى‌شمرد:

۱- دسترسى بر معانى واضح و مبسوط لغات و نصوص قرآنى مطابق با سطوح مختلف.

۲- دسترسى آسان در موضوعهاى مختلف اسلامى بر آیات و روایات در کمترین وقت ممکن.

۳- ایجاد شوق در قارى به جهت بیان احادیث فضل سور و ثواب قرائت آنها.

۴- حفظ و یادگیرى احادیث نبوى و تاثیرپذیرى از آنها.

۵- حمل راحت کتاب در سفرهاى تبلیغى به سبب جمع این مجموعه در یک جلد.

متن مصحف انتخاب شده براى این تفسیر، مطابق قرائت حفص از عاصم با رسم الخط عثمان طه مى‌باشد، که با توضیحاتى تحت عنوان «تعریف بهذا المصحف الشریف» جنبه‌هاى مختلف قرائتى، ضبط حروف و کلمات، تعداد آیات، بیان اجزاء و اوائل آنها، وقفها و علائم آنها، سجدات و مواضع آنها و علائم مختلف و...، ضمیمه شده است.

روش تفسیر

مفسر در مقدمه، ضمن بیان مختصرى از روش تفسیری خود مى‌گوید: «در این تفسیر بین متن قرآن و تفسیر آن تناسب رعایت شده و هر دو در یک صفحه درج شده‌اند. این تفسیر، مناسب حال قارى است و براى محققین و پژوهندگان ممکن است سودى نداشته باشد. در این تفسیر سعى نموده‌ام نصوص غامض را شرح و تفسیر نمایم و این تفسیر با رعایت استعداد فکرى، فرهنگى و روحى قارى است.»

مفسر بنا را بر اختصار نهاده و تفسیر وى از جمله تفاسیر وجیز محسوب مى‌گردد. بر این اساس در ابتداى هر سوره به ذکر یک روایت از پیامبر صلّى اللّه علیه و آله یا ائمه علیهم السّلام در فضل آن اکتفا مى‌نماید. روایت فضیلت را گاه از ابن عباس و نیز در موارد اندکى بدون ذکر قائل بیان مى‌کند. روایات فضائل را غالبا از کتاب «ثواب الاعمال» شیخ صدوق نقل نموده است.

پس از ذکر فضیلت، به توضیح لغوى یا تفسیرى کلمات و فرازهاى آیات مى‌پردازد که چون تمام کلمات و آیات را شامل نمى‌شود، با ذکر شماره هر آیه مطلب خود را بیان مى‌نماید. مفسر در این بخش بیش از ۷۰۰۰ کلمه و نصّ قرآنى را شرح داده است. در بیان معناى لغوى غالبا به یک معنا اکتفا شده است امّا گاهى دو معنا براى یک کلمه ذکر مى‌شود. در مواردى نیز در یک صفحه ذیل دو آیه معناى یک کلمه را تکرار نموده‌اند. به سبب اختصار در تفسیر کلمات و فرازهاى آیات، به ذکر یک قول اکتفا نموده، حتى در موارد مشهور به وجود اختلاف قول، از ذکر اقوال خوددارى مى‌نماید. هنگام مواجهه با حروف مقطعه فقط به قرائت آنان اشاره دارد و هیچ معنا یا نظرى را در مورد آنها بیان نمى‌کند.

تفاوت اساسى این تفسیر با تفاسیر وجیز دیگر، در بخش دوم آن است که در هر صفحه ذیل آیات ذکر شده است، و آن بحث موضوعى روائى مى‌باشد. در این بحث با انتخاب یک موضوع از مواضیع مطرح در آیات، روایاتى از پیامبر (ص) و ائمه (ع) از منابع شیعه و اهل سنت نقل نموده، بوسیله آنها موضوع را توضیح و تکمیل مى‌نماید.

محور در انتخاب موضوع روائى، آیات موجود در همان صفحه مى‌باشد، و موضوع به همراه شماره آیه مطرح مى‌شود. با مرور اجمالى بر موضوعات متنوع، مى‌توان آنها را به دو دسته تقسیم کرد، یک دسته موضوعاتى که قرآن بطور صریح آنها را مطرح مى‌نماید، مانند حج، زکاة، جهاد و... و دسته دیگر موضوعاتى که آیات فقط به آنها اشاره دارد، مانند: تاریخ، فرصت، تجربه، زهد، عشق، وقار و... موضوعات انتخاب شده تناسب کامل با موضوع آیات دارد و سعى نموده، موضوع را با محور برجسته آن آیات، قرین نماید. مانند موضوع مباهله ذیل آیه ۶۱ سوره آل عمران.

در احادیث متعددى که در یک موضوع از پیامبر (ص) نقل مى‌شود، به جهت اختصار فقط در حدیث اول نام آن حضرت ذکر مى‌شود و در بقیه موارد با اعداد به آن اشاره مى‌شود. موضوعات مطرح شده به طور معمول در هر صفحه یک موضوع بوده، اما در مواردى به دلیل اهمیت موضوع چند صفحه را دربر مى‌گیرد مانند: «الانبیاء و ما ورد فیهم من الاحادیث» که ۴ صفحه را تشکیل مى‌دهد. مفسر سعى نموده در موضوعات مطرح شده، مباحثى نیز در زمینه علل احکام با ذکر روایات مطرح نماید؛ مانند علت تحریم خمر.

شیوه انتخاب شده در این تفسیر، مجالى براى نقل شأن نزول آیات باقى نمى‌گذارد، اما با توجه به اهمیت آن، گاهى در قالب موضوع مطرح مى‌شود؛ مانند شأن نزول آیه تغییر قبله (آیه ۱۴۴ سوره بقره). مجموعه موضوعات مطرح شده، بیش از ۵۰۰ موضوع قرآنى است که ۵۰۰۰ روایت را به دنبال خود دارد.

منابع تفسیر

محمد هویدى منابعى براى بخش اول تفسیر خود که شرح و توضیح کلمات و فرازهاى آیات مى‌باشد ذکر نکرده‌ است. در بخش دوم (موضوعات قرآنى) نیز بطور مستقل، منابع را ذکر نمى‌کند، امّا در پایان هر روایت، منبع روائى و تفسیرى خود را بیان مى‌نماید. عمده منابع بخش موضوعات قرآنى از این قرار است:

الف) تفاسیر: مجمع البیان، نور الثقلین، تفسیر قمى، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور.

ب) منابع روائى: نهج البلاغه، بحار الانوار، وسایل الشیعه، مستدرک الوسائل، مفاتیح الجنان، الکافى، تحف العقول، غرر الحکم، عیون الاخبار، من لا یحضره الفقیه، التهذیب، معانى الاخبار، التوحید، الخصال، امالى مفید، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، فلاح السائل، المحجة البیضاء، مشکاة الانوار، تنبیه الخواطر، سنن ابی داود، سنن ابن ماجه، میزان الحکمة.

منابع

  • دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهى، بهاءالدین خرمشاهى، ج ۱ ص ۷۵۹.
  • طبقات مفسران شیعه، عبدالرحيم عقیقى بخشایشى، نشر نوید اسلام، قم، ج ۵ ص ۲۸۰.
  • کتابشناسى علوم و معارف قرآنى، دبیرخانه نهمین نمایشگاه بین المللى قرآن کریم، انتشارات کتاب مبین.
***
تفسیر قرآن
درباره تفسیر قرآن: تفسیر قرآن -تاریخ تفسیر - روشهای تفسیری قرآن
اصطلاحات: اسباب نزول -اسرائیلیات -سیاق آیات
شاخه های تفسیر قرآن:

تفسیر روایی (تفاسیر روایی) • تفسیر اجتهادی (تفاسیر اجتهادی) • تفسیر فقهی ( تفاسیر فقهی) • تفسیر ادبی ( تفاسیر ادبی) • تفسیر تربیتی ( تفاسیر تربیتی) • تفسیر كلامی ( تفاسیر كلامی) • تفسیر فلسفی ( تفاسیر فلسفی ) • تفسیر عرفانی (تفاسیر عرفانی ) • تفسیر علمی (تفاسیر علمی)

روشهای تفسیری قرآن:
تفاسیر به تفکیک مذهب مولف: