الإشارة إلی سيرة المصطفی و تاريخ من بعده من الخلفا (کتاب)
 | |
| نویسنده | مغلطای بن قلیج |
| موضوع | سیره پیامبر و خلفا |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۱ |
| محقق و مصحح | محمد نظام‌الدين الفتيح |
|
| |
«الإشارة إلى سیرة المصطفى و تاریخ مَن بعدَه مِن الخلفاء» تألیف مغلطای بن قلیج مصری حنفی (م، ۷۶۲ ق)، کتابى است به زبان عربى که گزارشهایى کوتاه درباره سیره پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) و خلفاى بعد از ایشان را دربر دارد.
معرفی کتاب
مؤلف هدف خود را از نگارش کتاب «الإشارة إلى سیرة المصطفى» در مقدمه کتاب چنین بیان نموده است: «به توصیه دوست عزیز خویش جلال‌الدین قزوینى، قاضى القضات مصر و شام، کتاب مختصر و پر فایده‌اى نگاشته ام. کتابى که خلاصه‌نویسى در آن اصل بوده و به دور از ذکر شواهد و زیاده‌نویسى و اقامه ادله و استدلال، و براى مسلمانان مفید است.»
بخش بزرگى از این کتاب، در واقع خلاصه‌اى از کتاب دیگر مؤلف با عنوان "الزهر الباسم فی سیرة القاسم(ص)" است و اطلاعات دیگرى از منابع بسیارى بر آن افزوده است.ارزش و اهمیت این اثر به بخش سیره آن است. به همین دلیل این کتاب به «سیره مغلطاى»، «السیرة المختصرة» و یا «السیرة الصغرى» هم نامیده شده است. این کتاب در اواخر حیات مؤلف به رشته تحریر درآمده و نزد علما مقبول افتاده است. و گفته شده اگر سایر سیره ها برای عموم نوشته شده، این سیره برای علما تألیف شده است.
چون این کتاب فاقد تحلیل و اظهار نظر است -جز در موارد نادر-، طبعا تاریخى و نقلى صرف است. اصل کتاب فاقد تبویب و فصل‌بندى است و دو بخش آن (السیرة النبویة و تاریخ الخلفاء) توسط محقق، محمد نظام‌الدین الفتیح براى آن تنظیم گردیده است.
محتوای کتاب
همان‌گونه که از نام کتاب "الاشاره الى سیرة..." بر مى‌آید، این کتاب در بردارنده گزارشهایى کوتاه از سیره پیامبر اکرم(ص) است و مؤلف در نگارش آن نهایت اختصار را در انتخاب موضوعات به کار برده است. همه مطالب مهم و درخور اهمیت را دربر دارد و به بسیارى از جزئیات و ریزه‌کاریهایى که در کتابهاى مبسوط و مفصل به آن پرداخته مى‌شود، در این کتاب با اشاره و کنایه و به صورت گزارشهایى بسیار کوتاه اشاره رفته است. شیوه خلاصه‌نویسى با حفظ نکات مهم و مفید و درج نظرات دیگران در سیره، شاخصه کار اوست.
این کتاب علاوه بر آنکه سیره نبوى(ص) را دربردارد، مشتمل بر دلائل و معجزات، اخلاق و صفات، شمایل، فضائل و خصائص پیامبر (ص) است. فصلهاى کوتاهى نیز به همسران، کاتبان، خادمان، اشیاء و ادوات نظامى و حتى چهارپایان پیامبر(ص) اختصاص یافته است. در ادامه کتاب، تاریخ خلفای راشدین و پس از آن، خلفای اموی و عباسی در نهایت اختصار آورده شده است.
کتاب با مقدمه کوتاهى در حمد و ستایش خداوند و نعت رسول خدا(ص) و بیان و انگیزه مؤلف از تألیف کتاب آغاز مى‌شود. متن کتاب با فهرستى از نام‌هاى مبارک پیامبر(ص)، کنیه و نسب شریف آن حضرت شروع شده است.
بر اساس تقسیم‌بندى‌هاى مرسوم در علم تاریخ‌نگارى اسلامى، کتاب حاضر اثرى است که سلسله‌اى از حوادث و رویدادها را به ترتیب توالى زمان وقوع آنها، بدون ذکر زمان و سال وقوع آن -و در موارد بسیار نادرى با ذکر سال وقوع- آورده است و در واقع حوادث پراکنده را در موضوع واحد به صورت پیوسته گردآورى کرده است. هر از گاهى به مناسبت پایان یک بخش نامذکور، تعدادى از موالید را نام برده در حالى که محور زمانى آن، سن و سال پیامبر(ص) است؛ مثلا از ۲۱ تا ۲۵ سالگى پیامبر و...؛ به همین ترتیب افراد متولد شده و یا حوادث رخ داده در این فواصل را نام مى‌برد. نمونه‌هایى از این تعابیر که اشاره به سال دارد، فراوان است؛ مثلا: فی هذه السنة تزوّج على بفاطمة رضی الله عنهما، و فی هذه السنة ولد الحسین(ع)... .
شیوه پژوهش در این سیره، توجه به رأى مشهور مورخان و توجه زیاد به اجماع اهل تاریخ و سیره است. مؤلف حتى در استدلالهاى خود نسبت به رد یا قبول گزارشها، به اجماع اهل سیره استناد مى‌کند.
ویژگی‌هاى کتاب
- استفاده از قرآن به عنوان مهم‌ترین و اصلى‌ترین سند تاریخى در سیره رسول خدا، از نظر مؤلف دور نبوده است و در موارد اندکى بدان پرداخته است. کار مؤلف در این گزینش و بهره‌مندى از تنوع کاربرد برخوردار نیست و تنها به شأن نزول و زمان نزول آیه یا سوره اشاره کرده است.
- حدیث در سیره مغلطاى: على‌رغم تبحرى که مؤلف در حدیث‌شناسى داشته، اما سیره خود را بر روش تاریخ‌نگارى حدیثى ننگاشته، بلکه بیشتر متکى بر آثار مورخان کهن و معاصر خود است. اما کتاب در عین مختصر بودن، اطلاعات حدیثى خوبى درباره سیره پیامبر گردآورده است. تعداد ۱۳۳ حدیث که در این کتاب خلاصه گردآمده، گواه دانش مؤلف و توجه وى به اهمیت حدیث است. نمونه‌اى از اطلاعات حدیثى وى که در لابلاى سیره به چشم مى‌خورد، عبارت است از؛ استشهادهاى وى به مجامع روایى و کتابهاى حدیث اهل سنت و نیز به کارگیرى تعابیرى چون: فیه ضعفٌ و... .
- فقه در سیره مغلطاى: به دلیل آگاهى‌هاى وسیع فقهى و حدیثى مؤلف، تاثیر آن علوم در تاریخ‌نگارى مغلطاى مشهود است؛ مثلا پس از گزارش از نماز پیامبر بر نجاشى، نماز قبر را مطرح کرده و راویان احادیث مربوط به آن را نام مى‌برد.
- استفاده از فهرست و آمار و ارقام: لازمه خلاصه‌نویسى، ارائه مجموعه‌اى از گزارشها در قالب فهرست‌ها و آمار و ارقام است. مؤلف ۵۳ نام از نام‌هاى سیصد گانه یا هزارگانه‌اى که براى پیامبر گفته‌اند را شمارش کرده است. مؤلف به مناسبتهاى گوناگون فهرستى از نام افراد و شخصیتها و...به دست مى‌دهد؛ مثلا نام ۵۱ تن از مسلمانان نخستین را به ترتیب مى‌آورد و نام ۱۵ قبیله که پیامبر در موسم حج آنان را به اسلام دعوت مى‌کرد را، آورده است و... . همچنین مؤلف در مواردى به ذکر عدد و آمار در مقابل بیان فهرست و سیاهه اکتفا کرده است؛ مثلا آمار مربوط به غزوه بدر، تعداد نیروها در غزوه خندق، تعداد معذورین از حضور در تبوک و... .
برخی موارد را نیز می توان به عنوان کاستی‌های این کتاب برشمرد، از جمله:
- نویسنده در این کتاب کمتر اظهار نظر کرده و بیشتر به نقل اقوال و بیان اختلاف آرا پرداخته است.
- مؤلف در بخش سیره کتاب، به منابع و مصادر آن اشاره نکرده است، هر چند در لابلاى نقل‌هاى خود از آثار و کتاب‌ها و نیز مورخان نام برده است. همچنین در بخش گزارش‌هاى آن فاقد استناد به روایات یا سلسله راویان است و نویسنده کتاب را خلاصه کتاب پیش از خود معرفى مى‌کند. تنها در آغاز بخش تاریخ خلفا مصادر کتاب بیان گردیده است.
- این کتاب فاقد سال‌شمار صریح و روشن است و حوادث را بدون ذکر سال نام مى‌برد.
- از برخى عنوان‌هاى کتاب چنین برمى‌آید که مباحث ذیل آن مربوط به همان عنوان باشد؛ اما اطلاعات تاریخى خارج از آن عنوان نیز ضمن آن درج شده است و در واقع جامع و مانع بودن عناوین در کتاب مورد توجه لازم قرار نگرفته است.
منابع
- "مغلطاى و کتاب سیره او"، محمود حیدرى آقایى، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، آبان ۱۳۸۱، ش۶۱؛ در دسترس: ویکی نور.
- "كتاب الإشارة إلى سيرة المصطفى وتاريخ من بعده من الخلفا"، المكتبة الشاملة.
