الاربعون حدیثا فی اثبات امامة امیرالمؤمنین (کتاب)
.jpg) | |
| نویسنده | شیخ سلیمان بحرانی |
| موضوع | احادیث اعتقادی/ اربعینات |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۱ |
| محقق | سید مهدی رجائی |
|
| |
کتاب «الأربعون حدیثاً فی إثبات إمامة أمیرالمؤمنین علیه‌السلام»، تألیف سلیمان بن عبدالله بحرانى (م، ۱۱۲۱ ق)، از جمله آثار حدیثى ارزشمند شیعه پیرامون اثبات ولایت و امامت بلافصل امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) بر اساس منابع اهل‌سنت است.
مؤلف
سلیمان بن عبداللّه ماحوزى بحرانى (۱۱۲۱-۱۰۷۵ ق)، فقیه و محدّث بزرگ شیعی قرن دوازدهم هجری، و اهل منطقه ماحوز بحرین بود. او در جوانى فقیهى صاحب نظر شد و در ۲۴ سالگى کتاب‌هاى ارزشمندى تألیف کرد و با مقام علمى خود، به ریاست دینى بحرین -که در آن زمان حوزه علمى پررونقى داشت- رسید.
دانشمندان و سیره‌نویسان متأخر بحرانى را محقق، مدقق و نادرة العصر و الزمان خوانده‌اند. او در علوم مختلف مانند حدیث، رجال و تاریخ سرآمد بود و آثاری نگاشت. علاوه بر کتاب ارزشمند «الأربعون حدیثا فی إثبات إمامة أمیرالمؤمنین»، برخی دیگر از تألیفات او عبارتند از: معراج اهل ال‍ک‍م‍ال ال‍ی م‍ع‍رف‍ة ال‍رج‍ال، ب‍ل‍غ‍ة ال‍م‍ح‍دث‍ی‍ن، فواید نجفیه، العشرة الکامله و... .
معرفی کتاب
کتاب «الأربعون حدیثا فی إثبات إمامة أمیرالمؤمنین» یکی از کتب «اربعین حدیثی» است و مؤلف از باب تمسک به روایت پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله که فرمود: «من حَفِظ من امتی اربعین حدیثا مما یحتاجون الیه من امر دینهم، بعثه الله یوم القیامه فقیها عالما»؛ چهل حدیث از غرر آنها را در موضوع امامت أمیرالمؤمنین علیه‌السلام انتخاب کرده و با جرح و تعدیل بدانها پرداخته است.
نویسنده در دیباچه کتاب چنین نگاشته که به هنگامه مطالعه آثار استوار و مهم اهل سنت، به احادیث پرشمارى برخورد نموده که جملگى بر امامت و خلافت امیرالمؤمنین على(علیه‌السلام) تصریح داشته‌اند و چنان شمارشان فراوان بود که یادسپارى آنها از توان ذهن بیرون بوده است. وی در پایان دیباچه، اثر را به ابوالمظفر شاه سلطان حسین اهدا نموده است. نگارش کتاب حاضر در سال ۱۱۰۶ ق، به پایان رسیده است.
این اثر در تاریخ حدیث شیعه از منزلت خاصى برخوردار بوده و در موضوع خویش از نگاشته‌هاى حدیثى ممتاز قرن دوازدهم هجرى بشمار مى‌آید. همچنین در شناساندن گفتمان حدیثى شیعه در مسئله امامت نیز مى‌تواند بسیار مفید باشد. فراوانى نقل قول‌ها از آثار متنوع، نشانگر بهره‌ورى مؤلف آن از آثار مخطوط و مطبوع در روزگار خویش است؛ ازاین‌رو از حیث کتاب‌شناسى روزگار مؤلف نیز مى‌تواند برای تراث‌پژوهان اثر درخور توجهى باشد.
محتوای کتاب
شیخ سلیمان بحرانى پس از ذکر مقدمه‌اى بر کتاب خود، در قالب «الحدیث» بحث را آغاز نموده و احادیث را با شمارگان ترتیبى از هم جدا ساخته است؛ مثل: الحدیث الخامس عشر. وى مطالب مهم و اساسى را ذیل عناوینى چون تبصره، تنبیه، تتمیم، فائده، تکمیل و عناوینى دیگر از این قبیل گنجانده است.
مؤلف چهل حدیث از احادیث منابع اهل سنّت را که دلالتى تام و روشن بر اثبات امامت و خلافت بلافصل امام على بن ابى‌طالب(علیه‌السلام) پس از پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله) دارد، گرد آورده است. البته اطلاق عنوان چهل حدیث بر این کتاب شاید از باب مجاز و به تبع اسم آن باشد؛ چراکه در حقیقت و واقع امر، یک مجموعه دقیق روایى انباشته از احادیث پُرشمار است که در نوع خود کم‌نظیر است.
هرچند ظاهر و عنوان اثر چنین مى‌نماید که یک اربعین روایى محض باشد، لکن با مطالعه عمیق اثر روشن مى‌شود که علامه ماحوزى در این اثر بسان متکلمى زبردست و مطلع به سراغ احادیث اهل سنت و شیعه رفته و با ظرافتى دقیق و روشى استوار به نقد انگاره‌هاى ناصواب و مغالطه‌آمیز و ناراستى مخالفان امامت علوى پرداخته است؛ ازاین‌رو، این اثر، علاوه بر جنبه حدیثى، صبغه کلامى و اعتقادى دارد و رویکرد فقه الحدیثى و نقد متن الحدیثى آن بسیار برجسته است.
از آنجا که هدف مؤلف، اثباتى و نقدمحورانه بوده، به نقل صرف روایات نپرداخته است؛ چراکه وى پیشتر این هدف را در رساله «غایة الطالب فی إثبات الوصیة لعلی بن أبی‌طالب(ع)» مشتمل بر سیصد حدیث، به انجام رسانیده است. وى هرچند در این اثر هم از آن بهره برده، لکن هدفى بس فراتر از تألیف آن داشته است.
وجهه برجسته دیگر اثر حاضر، بُعد امام‌شناسى آن است که مؤلف مسائل اساسى آن را به شکل شایسته و بایسته در لابه‌لاى کتاب بیان نموده است. این جنبه از کتاب، نویسنده را به مباحث کلامى، تفسیرى و معرفتى ژرف سوق داده و کتابش را از این حیث نیز درخور اعتنا ساخته است. مباحثى چون وجوب عصمت در امام، حقیقت عصمت، لزوم شناخت امام، حقانیت شیعه دوازده‌امامى، بررسى نصوص امامت اثناعشر و امکان ظهور خوارق عادات از ائمه(ع)، از جمله این موضوعاتند.
روش حدیثى علامه ماحوزى در این اثر روشى مزج‌یافته از نقل و عقل، استوار بر داده‌هاى تاریخى، بناشده بر استدلال‌هاى روشن کلامى و نمونه برجسته‌اى از تبلور عینى فقه الحدیث شیعى مى‌باشد. مؤلف، نخست روایت گزینش شده را نقل مى‌کند و سند حدیث را کاملاً ذکر مى‌نماید و به نام منبع و نویسنده آن و گاه هم به مکانت و اصالت علمى آن دو اشاراتى دارد. در ادامه، متن حدیث را به‌نحو تمام آورده و اگر دیگر منابع نقل همگون داشته و در آنها افزوده یا کاستى هم باشد، در پى همان حدیث متذکر مى‌شود که در مواردى به ده‌ها روایت مى‌رسد.
پس از مرحله نقل، وارد شرح و بسط روایت مى‌شود که عمده نکات رجالى، ادبى، معنى لغات، تاریخى، عقیدتى و... را شامل مى‌گردد. بیشتر این نکات در پانوشت و مقدارى هم در متن آمده است. جز در موارد بسیار اندکى، همگى روایات، مورد بازکاوى و نقد متن واقع شده است. استنباط پیام روایات، وجهه مهم روش وى در این بخش مى‌باشد که در همه جا رعایت کرده و بر بیان آن تأکید ورزیده است و آن پیام چنین است که همگى این روایات بر حقانیت امامت بلافصل حضرت على(ع) دلالتى صریح و استوار دارند. اگر روایت مذکور به موضوعات معرفتى دیگرى هم اشارتى داشته باشد آنها را در لابه‌لاى این مباحث و ذیل عناوین خاصى مطرح مى‌کند. از شعر عمدتاً در استشهاد بر مدعا، گاه در بیان معناى واژگان حدیث و در شناساندن پیشینه تاریخى مطلبى بهره جسته است.
از ویژگى‌هاى برجسته این اثر، گستره آگاهى‌هاى مؤلف آن از کتب حدیثى، کلامى، اصولى، فقهى، تفسیرى اهل سنّت و شیعه و آراى مشهور و غیر مشهور دانشمندان آنها بوده است. نقل قول فراوان مؤلف آن از منابع مرجع دانش‌هاى مختلف اسلامى، بیانگر آن است که وى به این کتاب‌ها دسترسى داشته و پرشمار از آنان مطلب و نکته‌هاى ظریفى به قلم آورده است.
وضعیت کتاب
سید مهدى رجایى ضمن گزارش نسخه‌هاى موجود از این اثر در ایران، زحمت تحقیق و استنساخ و تطبیق نسخه‌هاى آن را بر عهده گرفته و با دقتى فراوان توانسته جملگى منابع مورد استفاده مؤلف را استخراج و در پانوشت ارجاع دهد. ایشان اختلاف نسخه‌ها را با علائم اختصارى در پانوشت گوشزد کرده است. همچنین توضیحات تفصیلى و سودمندى در تبیین بیشتر و بهتر مطالب و موضوعات، در پایین هر صفحه با نشانه عددى، از متن اصلى کتاب ممتاز شده است.
شایان ذکر است بیشتر پانوشت‌ها از مؤلف بوده و محقق محترم، آنها را از پانوشت‌هاى خویش با عبارت «منه» نمایانده است. علامه ماحوزى در پانوشت به مسائل ادبى، رجال‌شناسى، یادداشت‌هاى توضیحى، نقدها و ردها و نکاتى دیگر از این قبیل پرداخته است.در اصل متن اولیه، عنوان بخشى از مطالب خالى بوده، ولى این کاستى را محقق اثر جبران نموده و عناوین احادیث را داخل علامت [] در آغاز حدیث نمایانده است.
منابع
- ویکی نور
